Consultatiebureau voor tuberculosebestrijding

Tot ver in de zeventiende eeuw dook de pest in Amsterdam geregeld op. Aangezien de pest extreem besmettelijk was, probeerde men verdere verspreiding zoveel mogelijk te voorkomen. Daarom werden Amsterdammers die met het virus besmet waren, ondergebracht in een Pesthuis net buiten de stad. De mensen die besmet waren, werden pestlijders genoemd.

In 1630 werd een nieuw Pesthuis gebouwd bij de Overtoomsevaart, ter hoogte van de huidige Tweede Constantijn Huygensstraat. De pestlijders werden door middel van bootjes over de zogenoemde Pestsloot naar het Pesthuis gebracht, zoals te zien is op deze prent.

Open deze bron 🡢

De pest trof Europa voor het eerst in de veertiende eeuw. In een paar jaar tijd stierf meer dan een kwart van de Europese bevolking aan de ziekte. Ook Amsterdam werd niet gespaard.

Tijdens de laatste zware pestepidemie, van 1663-1664, vielen er bijna 25.000 doden, ruim tien procent van de toenmalige stadsbevolking. Uit angst voor besmetting verbood het Italiaanse Piacenza in 1663 mensen die in Amsterdam waren geweest de toegang tot de stad.

Piacenza vaardigde op 20 november 1663 een ban op Amsterdam uit. De geestelijkheid en wereldlijke machthebbers kondigden af dat niemand die in Amsterdam of het omliggende gebied was geweest de stad in mocht. Ook mochten geen beesten of koopwaar die uit Amsterdam of omstreken afkomstig waren in Piacenza ingevoerd worden. Daarop stond de doodstraf en onmiddellijke inbeslagname van goederen.

Open deze bron 🡢

In de welvarende zeventiende eeuw was het toenemende wereldwijde handelsverkeer een grote stimulans voor de economie. Hier was echter een keerzijde aan verbonden. Zo leidde dit er ook toe dat besmettelijke ziekten zich in de havenstad Amsterdam snel konden verspreiden. In de stad waren hierdoor ook regelmatig pestepidemieën. Het ging hier vaak om de builenpest, die door besmette rattenvlooien verspreid werd. 

Amsterdam werd getroffen door pestepidemieën in 1599, 1601/1602, 1617, 1624, 1635/1636, 1655/1656 en ten slotte in 1663/1664. De pest zorgde ervoor dat de gehele samenleving ontregeld werd. Veel stadsbewoners ontvluchtten uit angst Amsterdam. Daarnaast vielen er als gevolg van de ziekte vele doden. Tijdens iedere pestepidemie overleed meer dan 10% van de bevolking. Op deze prent zijn meerdere begrafenisstoeten op de Dam te zien die overledenen aan de pest naar kerkhoven brachten.

Open deze bron 🡢

In de 14^e eeuw kende Amsterdam een hoogtepunt van de bacteriële infectieziekte lepra. Dit was een zeer besmettelijke ziekte en zorgde onder meer voor zwellingen en vlekken op de huid. Hierdoor hadden sommige Amsterdammers ernstige vormen van mismaaktheid. Lepra kende een zeer traag verloop en was zelden dodelijk. 

De mensen die aan deze ziekte leden, werden leprozen genoemd. Vanwege hun besmettelijkheid waren leprozen niet welkom in Amsterdam. Zij werden daarom verzorgd in een tehuis buiten de stadswallen, het Leprozenhuis op het tegenwoordige Mr. Visserplein. Op de eerste prent zijn leprozen op de binnenplaats van dit tehuis te zien. Op de tweede afbeelding is daarnaast duidelijk te zien dat het Leprozenhuis was afgezonderd en buiten de stad was gevestigd.

Het Leprozenhuis behoorde destijds tot de liefdadigheidsinstellingen van Amsterdam. Deze instellingen werden door de stad financieel ondersteund, onder andere door de schenking van stukken land. Op de kaart op de derde afbeelding is een van de landerijen te zien die het Leprozenhuis in de stad bezat.

Naarmate het aantal leprozen in Amsterdam daalde, werden in het Leprozenhuis onder meer krankzinnigen en ouderen gehuisvest. In 1859 werd het Leprozenhuis opgeheven en gesloopt. De Leprozenpoort is bij de afbraak gespaard gebleven en verplaatst naar de Sint Antoniesluis 21-24. Tegenwoordig kan je deze poort, zoals afgebeeld op de vierde prent, hier nog steeds bewonderen.

Open deze bron 🡢

In 1798 werd een vaccinatie tegen de pokken ontdekt, de koepokinenting. Dit was een inenting met de koepokken, een infectie op de uiers van koeien. Als je hiermee ingeënt werd, werd je namelijk ook immuun voor de menselijke variant. Het woord vaccinatie is zo ook afgeleid van het woord 'vacca,' dat in het Latijns 'koe' betekent.

In Amsterdam werd in 1800 de eerste persoon met dit koepokkenvaccin ingeënt. Op de eerste afbeelding is een voorbeeld van een vaccinatiebewijs tegen pokken te zien. 

Vooral bij de maatschappelijke elite was de koepokinenting direct een groot succes. De onderste lagen van de samenleving koesterden echter nog lange tijd wantrouwen tegen de vaccinatie. Het Amsterdamsch Genootschap ter Bevordering der Koepok-inenting voor Minvermogenden zette zich vanaf 1803 in om de armere Amsterdammers ook te laten meeprofiteren van de koepokinenting. Op de tweede afbeelding is het (koepok)kastje te zien, waarin de administratie van dit genootschap werd bewaard. 

Open deze bron 🡢

In 1832 bereikte de eerste cholera-epidemie Nederland. Ook Amsterdam bleef niet gespaard. Vooral in arme Amsterdamse buurten, waar mensen in kleine woningen dicht op elkaar leefden, raakten veel stedelingen besmet en overleden.

Op dit pamflet kon de Amsterdamse bevolking lezen welke verschijnselen behoorden tot de Aziatische Cholera. Choleralijders kregen bijvoorbeeld last van krampen, braken en diarree. Daarnaast verslechterden hun uitwendige zintuigen. Zo verminderde hun gehoor en nam hun smaak en reuk af. Bovendien kreeg de zieke een bleke, blauwachtige kleur en was het lichaam ijskoud.

Als iemand vermoedde besmet te zijn met het choleravirus, kon hij de instructies voor de voorlopige behandeling van de Aziatische cholera opvolgen. Voor zieken die last hadden van bovenstaande verschijnselen volgde de dood echter al vaak na een paar uur. Ongeveer veertig procent van alle choleralijders overleed.  

Open deze bron 🡢

In de negentiende eeuw vielen door de heersende cholera-epidemie veel slachtoffers. Op dit pamflet uit 1832, het eerste cholerajaar, staan instructies voor de voorlopige behandeling van de Aziatische cholera. Deze instructies moesten Amsterdammers opvolgen als zij besmet waren geraakt. Zij werden ook wel choleralijders genoemd.

Dit pamflet was afkomstig van de Plaatselijke Commissie van Geneeskundig Toevoorzicht. Deze commissie was in 1796 door de gemeenteraad ingesteld om de gezondheidszorg te verbeteren. Het was destijds voor het eerst dat de staat zich hiermee ging bemoeien.

Volgens het pamflet zou bij het vermoeden van een cholerabesmetting direct een geneesheer moeten worden gehaald. Ondertussen zou de zieke naar bed moeten gaan met twee wollen dekens en aan weerszijden een kruik met heet water. Daarnaast moest men op de borst een zuurdeegpapje van mosterdpoeder en azijn aanbrengen. Bovendien moesten de buik, borst en rug ingewreven worden met kamfer-brandewijn. Ook moest de choleralijder elk kwartier een aftreksel van kamille en pepermunt drinken.

Open deze bron 🡢

Bij de cholera-epidemie in de negentiende eeuw speelde vervuild water een hoofdrol. De meeste Amsterdammers haalden hun water namelijk uit tonnen en ondergrondse bakken, waarin voor consumptie geschikt regenwater zat. Deze ondergrondse waterreservoirs waren echter vaak lek, waardoor in het ongunstigste geval een open verbinding met de naastgelegen beerkuilen kon ontstaan. Met het oog op cholera was dit desastreus.

Bovendien was het grachtenwater vaak erg vervuild. Hierin werd alles waar men vanaf wilde geloosd, zoals afval, dode beesten en menselijke uitwerpselen. Dit vervuilde grachtenwater werd echter nog steeds voor wassen en schoonmaken gebruikt, met alle gevaren van dien. Ook dit water kon namelijk besmet raken. 

Rond het midden van de negentiende eeuw kwamen de eerste kleine verbeteringen tot stand. Zo werd in 1851 door particulieren de Duinwater-Maatschappij opgericht. Al in 1854 stroomde er voor het eerst water uit de fontein bij de Willemspoort, ofwel de Haarlemmerpoort bij het Haarlemmerplein. Op de eerste prent is een ontwerp van deze fontein te zien. Dit leidingwater was afkomstig uit de duinen en was veel zuiverder dan het water dat Amsterdammers voorheen tot hun beschikking hadden. Amsterdam werd zo de eerste Nederlandse stad met een waterleiding.

Werkplaatsen, fabrieken en een klein aantal particulieren hadden een rechtstreekse aansluiting op de waterleiding. Op de tweede afbeelding is een ontwerp te zien voor een deel van de waterleiding bij de Goudsbloemgracht, de huidige Willemsstraat. De meeste Amsterdammers moesten echter het schone water bij een van de tientallen tappunten in de stad kopen. Hier werden per dag duizenden emmers verkocht.

Achteraf is gebleken dat de komst van het schone duinwater een grote rol heeft gespeeld bij het verdwijnen van cholera in de stad.

Open deze bron 🡢

In 1851 richtten particulieren de Duinwater-Maatschappij op. Zij wilden hiermee het schone duinwater naar de stad brengen. Het water in de grachten was namelijk te smerig om te drinken. Ook het drinken van regenwater was niet zonder risico. Zo kon men besmet raken met cholera.

Vanaf 1854 was bij een fontein bij de Willemspoort het eerste drinkwater uit de duinen beschikbaar. Amsterdam werd hierdoor de eerste Nederlandse stad met een waterleiding. Er werden daarnaast abonnementen op de waterleiding afgesloten. Vanwege zeer grote afname was er echter al snel behoefte aan uitbreiding. Bovendien waren er veel klachten over de levering van het duinwater door de particuliere Duinwater-Maatschappij.

De gemeente probeerde deze problemen op te lossen door met de Duinwater-Maatschappij te onderhandelen. Dit leidde echter niet tot de gewenste resultaten. In 1896 werd daarom door het stadsbestuur besloten om over te gaan tot gemeentelijke exploitatie van de waterleiding met de opzet van de Gemeentewaterleidingen. 

In deze brochure van de Gemeentewaterleidingen werden de voordelen van de duinwaterleiding uiteengezet. Hiermee probeerde de gemeente Amsterdammers te overtuigen voor het gebruik van het schone duinwater uit de Gemeentewaterleidingen. Zo werd in de brochure onder meer reclame gemaakt voor een ‘draagbaar dampbadtoetsel’ in de badkamer.

Open deze bron 🡢

Al in de zeventiende eeuw werden de stadsbewoners goed op de hoogte gehouden van het aantal sterfgevallen door het pestvirus. Op deze prent is de Dam te zien met het nieuwe stadhuis, de Nieuwe Kerk en de inmiddels verdwenen Waag. Linksonder is voor het stadhuis een houten huisje zichtbaar, waarop het aantal sterfgevallen vermeld staat. Er staat '896 dooden.'  

Destijds wist men erg weinig over virussen en bacteriën. Maar dankzij ervaringen tijdens eerdere pestepidemieën kwamen de Amsterdammers wel steeds meer te weten over de verspreiding van de ziekte. Zo was bekend dat je door isolatie en afstand te houden een besmetting zou kunnen tegengaan. Als iemand in een gezin besmet was, mochten de zieken en hun naasten bijvoorbeeld geen kerken en markten bezoeken. Daarnaast moesten zij een bos stro met drie banden eromheen aan de gevel hangen. Op deze manier kon iedereen zien dat er in dat huis pest was geconstateerd en niemand het huis mocht binnenkomen.

Als een pestlijder toch naar buiten ging, moest hij een witte stok van ongeveer 70 centimeter bij zich dragen. Voor de overige stadsbewoners was zo duidelijk dat hij besmet was met het pestvirus. Op deze prent zijn ook meerdere pestlijders met witte stokken zichtbaar. Zo staat er linksonder bij het houten huisje een man de opgeplakte lijsten te bekijken. Daarnaast is rechts een man met een witte stok te zien. Achter hem rent een klein jongentje snel weg, waarschijnlijk uit angst voor de besmettelijke ziekte.

Open deze bron 🡢

In de 14^e eeuw raakten veel Amsterdammers besmet met de bacteriële infectieziekte lepra. De mensen die aan deze ziekte leden, werden leprozen genoemd.

Leprozen waren vanwege hun besmettelijkheid niet welkom in Amsterdam en werden buiten de stadswallen in het Leprozenhuis verzorgd. Uit angst voor verdere verspreiding van de ziekte was het voor de leprozen slechts een keer per jaar toegestaan om zich in de stad te begeven. Dit was op Koppermaandag, de eerste maandag na Driekoningen. Op deze prent is hun ommegang op de Dam weergegeven.

Koppermaandag was een Amsterdamse feestdag, waarbij er veel aandacht werd geschonken aan de arme en zieke inwoners van de stad. Het woord is afgeleid van het woord 'kopperen,' dat zoiets als 'smullen, drinken en feestvieren' betekent. Op Koppermaandag werd er namelijk tijdens het Kopperfeest ’s avonds veel gegeten en gedronken. Daarnaast werd er door leden van verschillende gilden gebedeld.

Ook de leprozen mochten 'kopperen' op Koppermaandag. In een optocht liepen zij door de stad en zamelden zij geld in voor hun verzorging in het Leprozenhuis. Bovendien kregen de leprozen twee maaltijden van de stad aangeboden.

Aangezien men destijds vermoedde dat lepra zeer besmettelijk was, moesten de leprozen altijd goed herkenbaar zijn voor de overige stadsbewoners. Zij moesten daarom tijdens hun jaarlijkse optocht speciale kleding dragen en stok meenemen, waarmee zij iets konden aanwijzen als zij dit wilden kopen. Hierdoor konden de leprozen afstand tot de overige Amsterdammers bewaren.

Daarnaast is op de prent te zien dat de leprozen een houten voorwerp in hun hand vasthouden. Dit wordt een Lazarusklepper genoemd. Met deze kleppers werden omstanders gewaarschuwd om niet dichtbij de leprozen te komen.

Aangezien de jaarlijkse optocht voor overlast in de stad zou hebben gezorgd, werd deze in 1604 verboden.

Open deze bron 🡢

Op deze kaart is de gezondheidstoestand van Amsterdam tussen 1856 en 1860 zichtbaar. Hierop wordt de sterfte als gevolg van enkele besmettelijke ziekten weergegeven in elk van de 50 buurten, waarin de stad destijds verdeeld was. Zo is onder meer de sterfte aan tyfus en ‘fluxus alvinus’ (de Latijnse term voor diarree) aangegeven. 

Uit deze kaart blijkt dat er in deze periode een groot aantal Amsterdammers is bezweken aan tyfus. Per buurt varieerden de sterfgevallen ongeveer tussen de 50 en 180 doden. In buurt rondom de Nieuwe Prinsengracht vielen bijvoorbeeld de meeste doden ten gevolge van tyfus, terwijl het sterftecijfer in de Plantagebuurt relatief laag lag.

Open deze bron 🡢

In de negentiende eeuw werd Amsterdam getroffen door cholera. De ziekte bereikte de stad door besmette scheepslieden en werd verspreid doordat uitwerpselen van de zieken terechtkwamen in het water dat door de Amsterdammers gedronken werd.

De hygiëne in vooral de arme buurten van Amsterdam was jammerlijk: het vuil lag in hopen op straat en de grachten werden als open riolen gebruikt. Men vermoedde wel een relatie tussen de 'kwalijke dampen' die opstegen uit de grachten en het vuil, maar waardoor de cholera precies veroorzaakt werd was nog niet bekend.

Op deze kaart uit 1866 is de verspreiding van de cholera-epidemie van dat jaar over vijftig buurten van Amsterdam aangegeven. De cirkeldiagrammen tonen het aantal sterfgevallen per week in elke buurt, van 1 juni 1866 tot en met 18 oktober 1866. Het aantal is er met rode inkt bijgeschreven. Verder is ook de totale bevolking die de buurt eind mei 1866 telde opgetekend, met daaronder het totale sterftepercentage. In een deel van de Jordaan, aangeduid als QQ, stierf tijdens deze epidemie 9,6 procent van de oorspronkelijke 10.401 bewoners.

Open deze bron 🡢

Tussen 1832 en 1867 werd Amsterdam getroffen door vier grote cholera-epidemieën. Tijdens de epidemie van 1866 stierven er ongeveer 1100 Amsterdammers aan cholera. Amsterdam telde destijds zo’n 250.000 inwoners. Als gevolg van deze epidemie stierf dus ongeveer 0,5 procent van de bevolking. 

Naar aanleiding van deze laatste cholera-epidemie werd een ‘Heilwensch’ onder de inwoners van Amsterdam verspreid. Een heilwens is het uitspreken van de wens dat het met iets of iemand goed zal gaan.

Op deze afbeelding is een 'Vertroostende Heilwensch' te zien, die aan de burgers en inwoners van koopstad Amsterdam was opgedragen door de rondbrengers van de Nieuws-Bode. Dit was een nieuwsblad van (slechts) vier pagina’s, dat wekelijks door de stad verspreid werd. In de heilwens werd de hoop uitgesproken dat Amsterdam snel verlost zou worden van de cholera-epidemie en weer een gezonde stad zou worden.

Open deze bron 🡢

In 1866 heerste er een grote cholera-epidemie in Amsterdam. Vele inwoners bezweken aan het virus. Bij deze epidemie speelde vervuild water een hoofdrol. Om een nieuwe cholera-epidemie in de toekomst te voorkomen, gaf de Amsterdamse Gezondheidscommissie ingenieur Cornelis Outshoorn de opdracht om een plan voor de verversing van het Amsterdamse grachtenwater te maken. 

Watervervuiling was al sinds de middeleeuwen een bekend probleem in de binnenstad. De grachten werden gebruikt als openbaar vuilnisvat en het water werd niet ververst. Vanaf de zestiende eeuw vertrokken welgestelde Amsterdammers vanwege de ondragelijke stank zelfs naar hun huizen buiten de stad.

In 1887 ontwierp Outshoorn zijn plan voor de waterverversing van de grachten. Hij stelde voor dat de gele smalle waterlopen op de kaart zouden worden gedempt. De Singelgracht wilde Outshoorn graag gebruiken als bergplaats voor schoon buitenwater. Via doorlaten in de stadswal (letter N t/m V) zou het schone water de grachten bereiken. Het plan van Outshoorn is echter nooit uitgevoerd.  

Desondanks is dit waterverversingplan een goed voorbeeld hoe de cholera-epidemie Amsterdam ook vooruitgang bracht. Zo waren riolering, waterleiding en opvattingen over hygiëne veelal een direct gevolg van deze epidemie. 

Open deze bron 🡢

In de negentiende en twintigste eeuw raakten veel Amsterdammers besmet met de mazelen. Mazelen wordt veroorzaakt door het mazelenvirus en is een van de meest besmettelijke ziekten. De eerste ziekteverschijnselen bestaan onder meer uit hoesten, koorts, neusverkoudheid. Een aantal dagen later ontstaan er daarnaast rode vlekjes.

Vanwege de besmettelijkheid van het virus werden vaak ook buurtbewoners op de hoogte gebracht van een mazelenbesmetting. Zo is op de eerste afbeelding een aanplakbiljet uit 1883 te zien, waarop voorbijgangers voor de mazelen werden gewaarschuwd.

Open deze bron 🡢

Sinds de uitbraak van cholera was er een groep vooruitstrevende artsen die zich richtte op het wegnemen van de oorzaken van cholera. Deze groep werd 'de hygiënisten' genoemd. Zij onderzochten enerzijds het verband tussen het voorkomen van ziekte en anderzijds de hygiënische omstandigheden waaronder men leefde. Volgens hen bestond er een relatie tussen cholera en armoede, waardoor ook de meeste choleradoden in de meest vervuilde wijken vielen.

Halverwege de negentiende eeuw was de hygiënische toestand van Amsterdam op een dieptepunt beland. Dit zette vooral particulieren aan het denken en zorgde vanaf omstreeks 1850 voor de eerste kleine verbeteringen. Een van deze ondernemende individuen was de Amsterdamse arts Samuel Sarphati, die graag de volksgezondheid en volkswelvaart wilde verbeteren. Zo zorgde hij onder meer voor het stimuleren van de stedelijke vuilverwerking. Sarphati ontving namelijk in 1847 een vergunning voor het ophalen van vuilnis, menselijke uitwerpselen en as uit open haarden.

Na 1880 ging ook het stadsbestuur zich meer voor deze problemen inzetten. Zo werd de vuilafvoer verbeterd en werden de grachten schoongehouden. Daarnaast vormde de aanleg van een ondergrondse riolering vanaf 1883 een belangrijk onderdeel van deze grote schoonmaakbeurt in de stad. Op deze foto is te zien hoe in 1884 aan de Nieuwezijds Voorburgwal riolering wordt aangebracht. Omstreeks 1930 waren bijna alle huizen in Amsterdam op het riool aangesloten. Pas in 1970 waren ook alle grachtenpanden hierop aangesloten.

Mede door het verband dat de hygiënisten tussen cholera en armoede legden, werden de hygiënische omstandigheden in Amsterdam verbeterd. Dit is de volksgezondheid ten goede gekomen en zorgde voor een afname van cholerapatiënten.

Open deze bron 🡢

In de negentiende eeuw heersten in Amsterdam verschillende besmettelijke ziekten, zoals mazelen, roodvonk, difterie en tyfus. Op deze kaart van de Amsterdamse Gezondheidsdienst uit oktober 1898 is te zien waar een besmettelijke ziekte geconstateerd was. Met gekleurde stippen zijn de verschillende ziekten op de kaart ingetekend. Hieruit blijkt dat destijds vooral de mazelen (rood) en difterie (geel) in Amsterdam heersten.

Bij de verspreiding van besmettelijke ziekten speelden onhygiënische woonomstandigheden en bevolkingsdichtheid een belangrijke rol. Zo is op deze kaart ook te zien dat er onder andere in de Jordaan en Kinkerbuurt veel uitbraken waren. In rijkere buurten, zoals de grachtengordel en rondom het Vondelpark, waren daarentegen weinig besmettingen.

Open deze bron 🡢

In Nederland was het consultatiebureau het voornaamste wapen in de strijd tegen tuberculose. Op deze brochure van de Amsterdamse Vereniging tot bestrijding der Tuberculose is zo ook de volgende leus te lezen: 'Wij vechten! Vecht u met ons mee? De vijand is: de t.b.c.'

Artsen gaven in consultatiebureaus gratis spreekuren en er kon aan de hand van röntgenstralen diagnostisch onderzoek worden verricht. Mede hierdoor konden tbc-patiënten worden opgespoord. Indien nodig gaf het bureau adviezen en/of materiële ondersteuning, zoals extra voeding of beddengoed. Het consultatiebureau zorgde er bovendien voor dat (eventuele) met tbc besmette contacten werden opgespoord.

Op deze brochure is een prent van het consultatiebureau aan de Vijzelgracht te zien. In de folder werd duidelijk gemaakt dat er dringende behoefte was aan een nieuw en ruimer consultatiebureau. In 1907 werd daarom een nieuw consultatiebureau op de Noordermarkt geopend. Amsterdam telde zo in het begin van de twintigste eeuw twee consultatiebureaus, aan de Vijzelgracht en op de Noordermarkt.

Open deze bron 🡢

In de achttiende eeuw werd Amsterdam hard getroffen door pokkenepidemieën. Hierbij raakten vooral kinderen besmet met het virus. Als een kind van de pokken herstelde, was het voor de rest van zijn leven immuun voor de ziekte. Velen overleefden de ziekte echter niet. Zo stierf één op de tien kinderen voor zijn of haar tiende jaar aan de pokken.

In 1798 werd een vaccinatie tegen de pokken ontdekt, de koepokinenting. Deze bleek effectief en verminderde het aantal (jonge) slachtoffers. In 1823 werd daarom voor schoolgaande kinderen een vaccinatieplicht ingevoerd. Alle kinderen moesten destijds in bezit zijn van een inentingsbewijs tegen de pokken, het zogenoemde 'pokkenbriefje.' Op deze afbeelding is een voorbeeld van zo’n pokkenbriefje te zien. 

Open deze bron 🡢

In de achttiende eeuw was de pokken de meest bedreigende ziekte in Amsterdam. Het virus verspreidde zich via de luchtwegen en heerste vooral onder kinderen. In 1798 werd een vaccinatie voor de ziekte ontdekt, de koepokinenting. Dit was een inenting met de koepokken, waardoor mensen immuun werden voor de menselijke variant. Desondanks bleef de ziekte in Amsterdam regelmatig de kop opsteken. 

Op deze foto uit omstreeks 1916 zijn een arts en verpleegsters te zien bij de pokken-barak van het Wilhelmina Gasthuis aan de Eerste Helmersstraat. Aangezien de met pokken besmette patiënten apart van de overige patiënten van het ziekenhuis moesten worden behandeld, zaten zij in een loods in quarantaine. Twee verpleegsters waarschuwen voor de besmettelijke ziekte met behulp van een bord met het opschrift 'Verboden toegang pokken.'

Open deze bron 🡢

Kinkhoest is een zeer besmettelijke luchtweginfectie. Mensen die besmet raken, hebben vaak klachten als koorts, verkoudheid en hoesten. Omstreeks 1916 was kinkhoest bij jonge kinderen een van de belangrijkste doodsoorzaken. Zo stierven er tussen 1907 en 1916 per maand ongeveer 100 kinderen in Amsterdam als gevolg van kinkhoest.  

Op deze foto uit 1916 zijn verpleegsters met kinderen in de kinkhoest-barak van het Wilhelmina Gasthuis te zien. Om een verdere uitbraak van de infectieziekte te voorkomen, werden kinkhoestpatiënten naar een speciale kinkhoest-barak overgeplaatst en werden hun contacten door isolatie beperkt.

Door de invoering van kinkhoestvaccinaties in 1957 is het aantal besmettingen en kinkhoestslachtoffers aanzienlijk gedaald.

Open deze bron 🡢

De Eerste Wereldoorlog was nog maar net voorbij en de volgende catastrofe stond al voor de deur: de Spaanse griep. Hoewel de griep uit de Verenigde Staten afkomstig was, werd er in de Spaanse media voor het eerst uitvoerig over bericht, waarna het de naam 'Spaanse Griep' kreeg. De grieppandemie zou de geschiedenis ingaan als de snelst verspreide besmettelijke ziekte die men tot dan toe had meegemaakt. In minder dan twee jaar vielen over de hele wereld naar schatting 20 tot 40 miljoen slachtoffers. Het vele verkeer van de huiswaarts kerende soldaten zorgde na de wapenstilstand van 11 november voor een ruime verspreiding.

Ook Nederland bleef niet gespaard. Zo’n 60.000 mensen bezweken in korte tijd. Vooral in Amsterdam en in het noordoosten van Nederland was de ziekte actief. De slachtoffers waren, anders dan bij de bekende griepvarianten, vooral jonge personen met een sterk afweersysteem. De griep verzwakte haar slachtoffers zodat ze vatbaar werden voor een longontsteking en dit werd de meeste fataal. In deze jaren wist men nog niet hoe infectieziekten verspreid werden. De bevolking was bang. Er werden door de overheid algemene adviezen onder de bevolking verspreid. Zo werd het belangrijk geacht om kamers te ventileren, niet met grote groepen mensen in dezelfde ruimte te verblijven en over het algemeen hygiënische voorzorgen in acht te nemen. De advertentiepagina’s van de kranten stonden vol aanprijzingen van middeltjes met een twijfelachtige werking.

Open deze bron 🡢

Naast ziektes als pokken en polio heerste in Amsterdam in de twintigste eeuw ook de besmettelijke ziekte roodvonk. Dit is een overwegend mild verlopende ziekte, die vooral bij kinderen tussen de 3 en 6 jaar voorkomt. De eerste ziekteverschijnselen bestaan onder meer uit hoofdpijn, keelpijn, braken en hoge koorts. Daarnaast ontstaan er na een aantal dagen vlekjes op de huid, die lijken op rood kippenvel en als schuurpapier aanvoelen.

Op deze foto uit omstreeks 1919 is een verpleegster te zien, die bij een patiënte in de roodvonk-barak van het Wilhelmina Gasthuis aan het bed staat. Vanwege de besmettelijkheid van de ziekte werden zij in speciale barakken van het ziekenhuis behandeld.

In 1929 was er in Amsterdam een ernstige uitbraak van roodvonk. Met roodvonk besmette patiënten werden destijds ook ondergebracht en verzorgd in de 'Quarantaine Inrichting Zeeburg.' 

Open deze bron 🡢

Voor zowel het opsporen van tuberculose als het verplegen van tbc-patiënten in sanatoria was veel geld nodig. Om deze kosten te kunnen dekken, werd onder meer een tuberculose-bloempje door Emma Collectes verkocht. De opbrengst hiervan ging naar verschillende verenigingen voor de bestrijding van tuberculose.

Op de eerste afbeelding is een affiche voor de Emmabloem Collecte op zaterdag 9 april 1925 te zien. Hierop wordt iedereen aangemoedigd om een Emmabloem te kopen om de tuberculoselijders te steunen en om te helpen tuberculose, de grootste vijand van de volksgezondheid, te bestrijden.    

Op de tweede foto is te zien hoe in april 1931 meerdere vrouwen deze Emmabloempjes opspelden. Deze collecte was vernoemd naar koningin Emma (1858-1934). Zij zette zich veel in voor goede doelen, in het bijzonder voor de tuberculosebestrijding. Op de derde afbeelding is te zien dat zelfs de motorpolitie Emmabloempjes kocht om aan deze collecte bij te dragen. 

Ook in de jaren die volgden, werd de inzamelingsactie van Emmabloem voortgezet. Zo zijn op de vierde foto enkele bewijzen van bijdrage aan de Amsterdamse Vereniging tot bestrijding der tuberculose te zien uit 1962, 1963, 1970 en 1971.

Open deze bron 🡢

Naast besmettelijke ziekten als tyfus en difterie heerste in het negentiende-eeuwse Amsterdam ook tuberculose (tbc), ook wel 'de tering' genoemd. Het ging hier vaak om longtuberculose, de meest voorkomende tbc-soort. Aan het eind van de negentiende eeuw was tuberculose zelfs een van de belangrijkste doodsoorzaken.

Omstreeks 1850 verspreidde de ziekte zich in hoog tempo door de stad. Door de industrialisering waren woon- en werkomstandigheden verslechterd en waren fabrieksarbeiders als diamantslijpers en sigarenmakers vaak slecht gevoed. Mede daarom was het aandeel van deze groep en de armere arbeidersklasse onder de slachtoffers van tuberculose relatief groot.

Tuberculose werd in deze periode uitgeroepen tot de nieuwe 'volksvijand nummer één' en er werd gestart met de strijd tegen de ziekte. Op deze afbeelding is een affiche uit de tuberculosebestrijding te zien. Hierop is te lezen dat op 15 juni 1929 de zogenoemde Zonnestraaldag werd gehouden. Dit was vernoemd naar sanatorium Zonnestraal in Hilversum, waar tbc-patiënten verzorgd werden. Een sanatorium is een herstellingsoord voor langdurig zieken. Destijds waren namelijk zonlicht en frisse lucht de enige therapie voor de genezing van deze tbc-patiënten.

Onder het motto 'De sterken voor de zwakken tegen tuberculose!' probeerde men door middel van collecten en giften geld in te zamelen voor de tuberculosebestrijding, in het bijzonder voor de kosten van de verpleging in sanatorium Zonnestraal.

Open deze bron 🡢

Vanaf de negentiende eeuw heerste in Amsterdam de besmettelijke ziekte difterie. Als iemand besmet raakte, kon diegene last krijgen van ernstige ademhalingsproblemen, waaraan iemand kon overlijden.

Vanaf 1923 was er wereldwijd een vaccin tegen difterie beschikbaar. Op deze foto uit maart 1929 is te zien dat veel mensen in de rij staan voor een gratis inenting tegen difterie bij de Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst, de huidige GGD.

Na hun vaccinatie ontvingen zij een bewijs van hun inenting. Op de tweede afbeelding is een voorbeeld van een vaccinatiebewijs tegen difterie te zien.

Open deze bron 🡢

Omstreeks 1900 was de hygiënische situatie erg slecht in overvolle volksbuurten als de Jodenbuurt en de Jordaan. Veel Amsterdamse kinderen groeiden op in armoede, kwamen nauwelijks buiten de stad en waren vaak ziek. Daarnaast heersten destijds besmettelijke ziektes als tuberculose en difterie.

In vakanties gingen welgestelde gezinnen vaak naar zee of buitenplaatsen. Arme stadskinderen bleven echter in de stad. Zij moesten tijdens de vakantie bijvoorbeeld werken of speelden op de vervuilde straten en zwommen in het vieze grachtenwater. 

Welgestelde Amsterdammers zetten zich daarom voor deze stadskinderen in, zodat zij vaker tijd in de gezonde buitenlucht konden doorbrengen. Zij organiseerden vakantiekampen, het 'vakantiekinderfeest,' waarbij schoolkinderen uit arme gezinnen één dag tijdens hun vakantie de stad uit mochten. Met dit affiche uit 1930 werd om hulp voor het ‘vakantiekinderfeest’ gevraagd, zodat stadskinderen van de vrije natuur konden genieten.

Open deze bron 🡢

In 1916 werd door de Amsterdamse Gemeenteraad in het uiterste oosten van Amsterdam, op de Zeeburgerdijk, een herberg als Gemeentelijke Quarantaine Inrichting aangewezen. Hier werden zowel Amsterdammers als migranten opgenomen als zij in aanraking waren gekomen met een besmettelijke ziekte, zoals cholera, roodvonk, de pokken of tyfus.

Zij zaten in verschillende paviljoenen in quarantaine, zodat verdere verspreiding van ziektes in de stad kon worden voorkomen. Op de eerste afbeelding is een van deze paviljoenen zien. Vanaf 1918 werd de inrichting eveneens als ontluizingsinrichting gebruikt.

In 1934 werd de Quarantaine Inrichting vanwege bezuinigingen gesloten. De inrichting werd in 1935 echter weer heropend om kinderen en volwassenen met tuberculose te verplegen.

Open deze bron 🡢

In de negentiende eeuw heerste het idee dat de combinatie van bedrust, veel frisse lucht en zonlicht het herstel van tuberculose zou bevorderen. In sanatoria werden tbc-patiënten volgens een strakke dagindeling daarom veroordeeld tot langdurig nietsdoen.

Rust, reinheid en regelmaat waren hier namelijk erg belangrijk. Zo waren er vaste eetmomenten en meerdere rustmomenten per dag. De tbc-patiënten lagen daarnaast iedere dag een aantal uur in een open lighal zodat zij zoveel mogelijk frisse lucht binnen zouden krijgen.

In het sanatorium golden er bovendien strenge regels. Zo lagen de mannen, vrouwen en kinderen gescheiden en waren de bezoektijden beperkt. De patiënten verbleven vaak jarenlang in het herstellingsoord. Zeker voor kinderen was dit een traumatische ervaring.

Een minder ingrijpend alternatief was de openluchtschool. Ook hier konden zieke kinderen buiten liggen en aansterken. Op de eerste foto is te zien dat kinderen van de Tweede Openbare Openluchtschool hun middagdutje in de buitenlucht doen. Daarnaast kon er op deze school buiten les worden geven, zoals afgebeeld op de tweede foto.

Voor studenten was er een ander alternatief. Zij konden naar het Sanatorium voor Studerenden in Laren. Vanaf maart 1947 werden hier aan tuberculose lijdende studenten verpleegd, terwijl zij tegelijkertijd hun studie konden voortzetten. In dit sanatorium konden zij dus studerend genezen. Er was echter wel voldoende geld nodig om dit te kunnen bekostigen. Op de derde en vierde afbeelding zie je een brochure voor de inzamelingsactie van dit sanatorium. 

Open deze bron 🡢

In 1921 en in de jaren na de Tweede Wereldoorlog werden honderden Amsterdammers getroffen door de ziekte malaria. Vooral in het waterrijke Amsterdam-Noord raakten velen besmet. Hier waren in 1946 ongeveer 4500 besmettingen.

Water speelde een grote rol bij de verdere verspreiding van malaria. Zo was vooral brak water, zoals in het drooggelegde Amsterdam-Noord, een goede voedingsbodem voor malariamuggen. Naarmate het water in de stad steeds zoeter werd, nam ook het aantal besmettingen af. Daarnaast zorgde de komst van een medicijn tegen malaria voor een minder ernstig verloop van de ziekte.

Malaria wordt veroorzaakt door parasieten in de bloedbaan. Deze parasieten worden op de mens overgedragen via een beet van de malariamug. Een beet kan tot ernstige ziekte leiden of soms zelfs dodelijk zijn. De ziekteverschijnselen bestaan onder meer uit koorts, hoofdpijn, spierpijn, diarree en overgeven.

Op deze afbeelding is een brochure uit 1937 te zien van de Gemeentelijke Geneeskundigen en Gezondheidsdienst van Amsterdam, de huidige GGD. Hierin wordt gewaarschuwd voor muggen die malaria overbrengen, de zogenoemde malariamuggen. Daarnaast wordt geadviseerd om alle muggen in huis te doden. Op de tweede afbeelding is te lezen dat dit op twee manieren kan worden gedaan: met een stofzuiger of met een petroleumglas.

In 1970 werd Nederland door de Wereldgezondheidsorganisatie malariavrij verklaard. Dit betekende echter niet dat er helemaal geen infecties meer voorkwamen. Zo namen reizigers uit het buitenland, zoals uit de tropen, malaria vaak mee terug naar Nederland. Tegenwoordig is malaria echter goed te behandelen als de ziekte op tijd wordt ontdekt.

Open deze bron 🡢

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was in Amsterdam het hoofdkwartier van het Duitse leger (de Wehrmacht) gevestigd, het Wehrmachtkommandantur. Op dit affiche is een oproep van de commandant van de Wehrmacht uit 1943 te lezen. Hierin gaf hij aan dat in Amsterdam veel besmettingen waren met het virus dat kinderverlamming veroorzaakte, het polio-virus (in het Duits 'spinale Kinderlähmung').

Vanwege dit heersende polio-virus werden alle leden van de Wehrmacht en hun familie die in Amsterdam verbleven, opgeroepen een aantal regels in acht te nemen om zich tegen de ziekte te beschermen. Zo was het voor hen ten strengste verboden om bioscopen, theaters, concerten en andere evenementen en faciliteiten te bezoeken, waar burgers eveneens toegang tot hadden. Daarnaast mochten zij alleen voor dienstreizen gebruikmaken van elektrische trams. De leden en officieren van de Wehrmacht mochten bovendien alleen plaatsnemen in het voorste rijtuig van een treinstel of een van de speciale Wehrmacht rijtuigen gebruiken. 

Ook het bezoeken van openbare plaatsen was niet toegestaan. Zij konden in plaats daarvan naar twee locaties in de stad, zoals het 'Wehrmachtheim' in restaurant Polman aan de Warmoesstraat, het huidige Hotel Krasnapolsky. Op de tweede foto is de Wehrmachtheim te zien. Dit was een recreatiegebouw voor Duitse soldaten, waar zij in hun vrije tijd konden ontspannen.

Op de derde afbeelding is te lezen dat de Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst, de huidige GGD, destijds zelfs sprak over een polio-epidemie. Tot september 1943 waren er namelijk dat jaar al 469 polio-gevallen in Amsterdam ontdekt. Hiervan overleden 56 personen aan de gevolgen van de ziekte. Op de tabel is te zien in welke leeftijdscategorie de meeste polio-gevallen voorkwamen. Hieruit blijkt dat het grootste deel van de besmettingen zich in de leeftijdscategorie 1-7 jaar bevond, namelijk 300 besmettingen. 

Open deze bron 🡢

Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw nam het aantal sterfgevallen als gevolg van epidemieën geleidelijk af. Desalniettemin zorgden infectieziekten als pokken en cholera ook na 1850 nog voor vele slachtoffers. 

In de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog werd Amsterdam echter opgeschrikt door enkele tyfusepidemieën. De ziekteverschijnselen van buiktyfus, een van de verschillende soorten tyfus, bestaan onder meer uit koorts, buikpijn en darmklachten. Als de ziekte niet wordt behandeld, kan het dodelijk zijn. Vanwege de besmettelijkheid wordt daarnaast aangeraden om het contact met besmette personen te vermijden.

Ook in kranten werd veel over deze nieuwe uitbraak gepubliceerd. Op deze afbeelding zijn enkele krantenberichten hierover te lezen. In de meeste gevallen was de besmetting overgebracht via contactinfecties, water of voedsel, zoals vis of melk. Zo waren in 1947 tijdens een bruiloftsdiner besmette haringen geserveerd. Bovendien zorgde in 1945 een bacteriëndrager in een melkfabriek voor circa achthonderd besmettingen.

Open deze bron 🡢

In 1956 werd Amsterdam getroffen door een polio-epidemie. Op deze afbeelding is een krantenknipsel over deze polio-epidemie uit juli 1956 te lezen. Hierin werd onder meer geadviseerd om met jonge kinderen niet naar plaatsen te reizen, waar veel polio-ziektegevallen waren. Ook het zwemmen buiten de zwembaden, met uitzondering van zee, werd afgeraden.

Daarnaast werd in dit krantenartikel het belang van het wassen van de handen met ruim water en zeep voor de maaltijd en na het gebruik van de toiletten benadrukt. Mede hierdoor zou de verspreiding van de ziekte beperkt kunnen worden.

Polio was een ernstig besmettelijke ziekte en heerste in Nederland vooral in de tweede helft van de twintigste eeuw. Het kwam voornamelijk voor bij jonge kinderen en kon leiden tot (ernstige) verlamming. Sommige kinderen overleden aan de gevolgen van een infectie van het virus.

Nadat een succesvol vaccin was ontwikkeld en vele kinderen vanaf 1957 waren ingeënt, daalde het aantal besmettingen aanzienlijk. Sindsdien is het vaccin opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma, het landelijke vaccinatieprogramma in Nederland waarbij kinderen tegen infectieziekten worden ingeënt.

Open deze bron 🡢

Voordat de mazelenvaccinatie in 1976 werd ingevoerd, maakten bijna iedereen op jonge leeftijd de mazelen door. Door vaccinatie kan mazelen echter voorkomen worden. Daarom startte de GG&GD, de huidige GGD, met een inentingscampagne tegen mazelen. Zo is op deze foto uit april 1986 te zien dat twee kinderen hun vaccinatie tegen mazelen krijgen.

Sinds 1976 is de mazelenvaccinatie onderdeel van het Rijksvaccinatieprogramma en komt de ziekte veel minder voor. 

Open deze bron 🡢

In 1982 werd in Nederland voor het eerst de ziekte aids vastgesteld. In de jaren tachtig overleden er duizenden Nederlanders aan de ziekte. Ongeveer de helft van alle aidspatiënten woonde in Amsterdam, waar destijds een bloeiend uitgaansleven voor homoseksuelen was. In Nederland was de aidsbestrijding daarom ook vooral een Amsterdamse kwestie.

Aidspatiënten hebben het hiv-virus. Dit virus leidt tot ernstige aantasting van het immuunsysteem.

Iemand die besmet is met het virus – dus seropositief is –  hoeft niet meteen aids te hebben, maar kan wel anderen besmetten. Het virus is overdraagbaar via seksueel contact, via bloed en van moeder op kind.

Aangezien aids niet genezen kon worden, was de bestrijding vooral gericht op gedragsverandering. Hierbij richtte men zich oorspronkelijk vooral op homoseksuele mannen.

Het geven van voorlichting over risicovol gedrag werd als een van de belangrijkste middelen tegen aids beschouwd. Zo werd door middel van dit affiche opgeroepen tot het aanpassen van seksueel gedrag. Op het affiche is namelijk de volgende uitspraak te lezen: ´A.I.D.S., voorkomen kan, genezen niet.’ Daarnaast staat op het aanplakbiljet het spreekwoord ‘Bezint eer ge bemint,’ ofwel denk goed na en zorg ervoor dat je jezelf goed beschermt bij seksueel contact.

Open deze bron 🡢

De vele slachtoffers die aan de gevolgen van aids waren overleden, werden tot 2013 herdacht op Aids Memorial Day. Op de laatste zondag van mei werden voor hen in de Beurs van Berlage kaarsen aangestoken en liederen gezongen. Daarnaast was er een herdenkingsstoet, zoals op de eerste foto te zien is. Op de Dam liet men de witte ballonnen met kaartjes met de namen van aidsslachtoffers los. Bovendien waren er quilts te bewonderen, zoals op de tweede foto te zien is. Dit zijn grote doeken samengesteld uit verschillende lapjes met hierop de namen en levensdata van de slachtoffers.

Sinds 2013 worden de bijeenkomsten op Aids Memorial Day vervangen door een herdenkingsconcert in de lente, het Candlelight Memorial Concert. Daarnaast vindt ieder jaar op 1 december Wereld Aids Dag plaats, waarbij wereldwijd stil wordt gestaan bij de strijd tegen aids.

Open deze bron 🡢

Sinds maart 2020 heerst in Amsterdam, en in de hele wereld, het Covid-19-virus, dat het hele leven op zijn kop heeft gezet. Vanwege restricties waren onder meer scholen, musea, restaurants en winkels voor lange tijd gesloten. Daarnaast moest bijna iedereen thuiswerken om verdere verspreiding van het virus te voorkomen. Dit had veel lege straten tot gevolg en Amsterdam werd bijna een spookstad. 

Stadstekenaar Tom Heerschop maakte in opdracht van het Stadsarchief deze tekening. Op deze tekening is een impressie van de greep van de corona-pandemie op het leven in de stad te zien. Ondanks dat Amsterdam bijna een spookstad was, moest men wel kunnen blijven eten. In supermarkten werd op anderhalve meter afstand boodschappen gedaan of soms zelfs gehamsterd. Eten werd voor velen zo ook een uitlaatklep. Amsterdammers waren nu namelijk veel thuis en gingen daarom uitgebreider koken. Eten werd hierdoor ook meer een gezamenlijk thuismoment. 

Op de tekening staan verschillende bekende onderwerpen uit de coronacrisis. Zo is de leus 'Alleen samen krijgen we corona onder controle' te lezen. Bovendien is het bordje 'Houd minimaal 1,5 meter afstand' kenmerkend voor de coronacrisis. Welke details uit de tekening vallen je nog meer op?

Open deze bron 🡢

Om de verspreiding van het coronavirus zoveel mogelijk te beperken, werden er vanuit de overheid verschillende maatregelen opgelegd. Zo moesten scholen, musea, restaurants en winkels hun deuren sluiten. Ook gingen bijvoorbeeld de festiviteiten omtrent Koningsdag in 2020 en 2021 niet door. Op veel plekken in de stad was het daarom ook erg rustig. Hier en daar waren een paar mensen in oranje kleding te zien, zoals op de eerste foto.

Op de tweede afbeelding is een erg leeg Vondelpark tijdens Koningsdag 2020 te zien. Vanwege het heersende coronavirus ging hier de jaarlijkse kindervrijmarkt niet door. Dit kwam onder meer omdat er was opgeroepen om thuis Koningsdag te vieren, net zoals op het matrixbord is geprojecteerd.

In zowel het Vondelpark als in andere Amsterdamse parken werd daarnaast opgeroepen om anderhalve meter afstand van elkaar te houden. Deze anderhalve-meter-maatregel is een van de basismaatregelen in de strijd tegen corona. Op de tweede foto is zo op het asfalt ook de slogan 'Wees geen plakband, hou afstand' en 'Houd afstand, 1,5 m' te lezen.

Meer weten over Amsterdam in het Corona tijdperk? Bekijk hier de digitale tentoonstelling Corona in de Stad over de impact van het coronavirus op Amsterdam en Amsterdammers. 

Rechthebbende afbeeldingen: Bas Uterwijk

Open deze bron 🡢