Tijdlijn

Wel te pas

Begin 1631 investeerde Rembrandt in Leiden, samen met 99 anderen, in een tontine. Dit was een financiële constructie waarbij een groep deelnemers geld in een fonds stak, dat vervolgens gebruikt werd voor lucratieve beleggingen. Als een van de investeerders stierf, kwam zijn deel van het dividend toe aan de anderen, net zo lang tot er nog maar een van hen over was, die alles kreeg. In maart 1631 hadden notarissen bevestigd dat alle inschrijvers van de Leidse tontine nog leefden.

Een jaar later volgde weer een controle. Notaris Jacob van Zwieten kwam op 26 juli 1632 kijken of Rembrandt nog in leven was. Hij constateerde dat de schilder 'wel te pas' – goed gezond – was. De notaris trof Rembrandt aan in het huis van de kunsthandelaar Hendrick van Uylenburgh, aan de huidige Jodenbreestraat, op de hoek met de Zwanenburgwal. Bij hem woonde de schilder op dat moment in. Hendrick van Uylenburgh handelde niet alleen in oude kunstwerken, hij had ook een werkplaats aan huis waar schilderijen en prenten werden geproduceerd voor de verkoop. Rembrandt was vier jaar lang het hoofd van dat atelier.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Register van ondertrouw

Op 10 Juni 1634 verscheen Rembrandt in de Oude Kerk voor de commissarissen van huwelijkse zaken. Hij wilde trouwen met zijn verloofde Saskia van Uylenburgh. Zij was het nichtje van de kunsthandelaar Hendrick van Uylenburgh, bij wie Rembrandt op dat moment in huis woonde. Om te kunnen trouwen moest er getekend worden in het register van ondertrouw. Dit register van ondertrouw is bewaard gebleven.

Saskia van Uylenburgh

Saskia was de eerste echtgenote en grote liefde van Rembrandt. Als dochter van de burgemeester van Leeuwarden, de belangrijkste stad in de provincie Friesland, moet Saskia een aantrekkelijke partij geweest zijn voor Rembrandt om mee te trouwen. In eerste instantie woonde het stel bij Hendrick van Uylenburgh in huis. In 1635 konden zij het zich veroorloven om een aangenaam huis te huren aan de Amstel. Saskia zou in deze periode vaak model staan voor Rembrandt.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Lange tijd werd gedacht dat de man op deze prent van Rembrandt, Samuel Menasseh ben Israel was. Hij was een van de meest vooraanstaande leden van de joodse gemeenschap in Amsterdam en woonde in dezelfde straat als Rembrandt. Het zou dan ook niet zo gek zijn als Rembrandt hem geportretteerd zou hebben, immers waren de modellen van Rembrandt over het algemeen mensen uit zijn directe omgeving. Tegenwoordig wordt er echter getwijfeld of dit wel een portret van Samuel Menasseh ben Israel is.

Open deze bron 🡢

Rombertus van Rijn

Het eerste kind van Rembrandt en Saskia, Rombertus, werd nog geen drie maanden oud. Op vrijdag 15 februari 1636, precies twee maanden na zijn doop, werd de kleine Rombertus begraven in de Zuiderkerk. In het begrafenis register van de kerk staat vermeld dat de baby werd begraven onder een kleine steen. De begrafenis kostte Rembrandt vier gulden. Aangezien Rembrandt geen eigen graf in een van de Amsterdamse kerken had gekocht, moest zijn zoontje begraven worden in de kerk van de buurt waarin hij woonde. In dit geval de Zuiderkerk. Rembrandt en Saskia waren toen pas verhuisd naar de Nieuwe Doelenstraat.

Hoge kindersterfte

In de zeventiende eeuw kwam het vaak voor dat baby’s overleden. Vooral de pest maakte in deze tijd veel slachtoffers. Een op de vijf Amsterdammers raakte besmet met de dodelijke ziekte. Kleine kinderen waren extra kwetsbaar voor de ziekte. Na Rombertus kregen Rembrandt en Saskia nog twee kindjes die niet lang na de geboorte stierven, in 1638 en in 1640. Het waren twee meisjes, die allebei Cornelia heetten, naar Rembrandts moeder. De beide Cornelia’s leefden maar twee weken. Pas het vierde kind van Rembrandt en Saskia, Titus, zou de volwassen leeftijd bereiken.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Een groot bewonderaar

Rembrandt was een groot bewonderaar van de Zuid-Nederlandse kunstenaar Peter Paul Rubens (1577-1640). Voor enkele schilderijen baseerde Rembrandt zich zelfs op composities van de Vlaamse meester. Het is dan ook niet vreemd dat Rembrandt op 8 oktober 1637 een schilderij kocht van Rubens. Hij betaalde er bijna 425 gulden voor aan de advocaat Trojanus de Magistris. Dat was de boekhouder van de schilder Jan Jansz Uyl. Uyl had geld geleend van De Magistris en gaf hem het schilderij van Rubens als onderpand. De Magistris verkocht het vervolgens aan Rembrandt.

Hero en Leander

Rembrandt legde een eigen kunstverzameling aan, voor zichzelf en voor de verkoop. Een Rubens mocht in zijn verzameling niet ontbreken. Het schilderij van rond 1605 verbeeldde de mythe van Hero en Leander. Leander zwemt ’s nachts de Hellespont over om bij zijn geliefde Hero te komen. Als de fakkel die Hero heeft aangestoken om hem de weg te wijzen dooft in een storm, verdrinkt hij. Rubens schilderde de nachtelijke onweersstorm en het woest kolkende water met daarin het bleke lichaam van Leander. In 1644 verkocht Rembrandt het schilderij voor 530 gulden – met winst dus – aan de kunsthandelaar Lodewijk van Ludick. Het schilderij hangt tegenwoordig in de Yale Art Gallery in New Haven, Verenigde Staten.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Bedrog?

Samuel D'Orta was een Portugees joodse schilder en kunsthandelaar in Amsterdam. Hij vertrouwde Rembrandt niet helemaal. Rembrandt had hem de drukplaat van zijn ets 'Abrahams verstoting van Hagar en Ishmael' verkocht. Hij had beloofd er zelf geen afdrukken meer van te verkopen; hij bewaarde er alleen een paar voor zichzelf. Maar D'Orta was bang dat Rembrandt zich niet aan zijn woord hield. Op 17 december 1637 nodigde hij de kunstenaar en een stel getuigen bij hem thuis uit. Hij liet Rembrandt nogmaals verklaren dat hij de etsen niet zou verkopen. De getuigen, Outger Groot en Dirck Hendricksz, stuurde hij de volgende dag naar notaris Benedictus Baddel. Die tekende hun verklaring op.

Handelswaar

Samuel D'Orta was zelf schilder, maar hij handelde ook in werken van collega's. Dat was in die tijd heel gebruikelijk; Rembrandt deed het zelf ook. Rembrandt was in 1637 al een bekende kunstenaar en D'Orta hoopte een flinke winst te maken met de verkoop van 'echte Rembrandts'. Maar de waarde van de etsen zou natuurlijk behoorlijk dalen, als Rembrandt ze zelf ook zou blijven verkopen.

Brand

Bij een brand in het stadhuis, in 1762, raakte het boek met de verklaring van Outger en Dirck beschadigd. Het was daardoor moeilijk te raadplegen, en het document werd pas in 1976 gevonden. Delen van de tekst zijn door de brandschade onleesbaar, maar ze kunnen wel worden aangevuld.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Op 22 juli 1638 werd het tweede kind van Rembrandt en Saskia, Cornelia, gedoopt in de Oude Kerk. Het moet een mooi moment zijn geweest voor het stel, aangezien zij twee jaar eerder hun zoon Rombertus nog hadden moeten begraven. Het meisje werd vernoemd naar de grootmoeder van Rembrandt.

Hoge kindersterfte

Helaas werd het meisje slechts twee weken oud. Net als Rombertus, het eerste kind van Rembrandt en Saskia, werd ook Cornelia begraven in de Zuiderkerk. In de zeventiende eeuw kwam het vaak voor dat baby’s overleden. Vooral de pest maakte in deze tijd veel slachtoffers. Een op de vijf Amsterdammers raakte besmet met de dodelijke ziekte. Kleine kinderen waren extra kwetsbaar voor de ziekte.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Sterfbed

Terwijl Rembrandt de laatste hand aan de ‘Nachtwacht’ legde, werd Saskia ziek. Ze had tuberculose. Op 5 juni 1642 liet zij notaris Pieter Barcman komen om haar testament op te maken. Op haar sterfbed bepaalde Saskia dat ze haar eigendommen naliet aan haar kinderen. Ze had toen één levende zoon, Titus. Die was acht maanden oud. Rembrandt kreeg het volledige beheer over de bezittingen. Hij mocht ermee doen wat hij wilde, als hij maar goed voor het kind zou zorgen.

Vertrouwen

Ook uit andere bepaling van het testament blijkt dat Saskia haar man volledig vertrouwde. Terwijl er volgens de wet twee voogden hoorden te zijn, benoemde Saskia alleen Rembrandt als voogd over Titus. De Weeskamer, die waakte over de erfenis van wezen, zette zij buitenspel. Rembrandt hoefde ook geen officiële lijst op te stellen van haar bezittingen.

De helft

Saskia kwam uit een vrij welgestelde familie. Van haar vader, die burgemeester van Leeuwarden was geweest, had zij wat geld geërfd. Als Rembrandt hertrouwde, of als hij stierf, hadden hij en zijn nazaten nog recht op de helft daarvan. De andere helft ging dan weer naar de familie van Saskia.

Veilig

In 1635 hadden Rembrandt en Saskia nog samen een testament laten opmaken, waarin zij elkaar als erfgenaam aanwezen. Nu erfde Rembrandt niets, maar kon hij wel over alles beschikken. Een slimme zet: zo konden Rembrandts schuldeisers niet bij de erfenis van Saskia komen. Saskia overleed op 14 juni 1642.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Rembrandt's echtgenote Saskia werd op 19 juni 1642 begraven in de Oude Kerk. Ze was op 14 juni overleden aan tuberculose. Rembrandt legde op dat moment de laatste hand aan de Nachtwacht. De begrafenis kostte acht gulden. Het graf van Saskia is nog steeds te zien in de Oude Kerk. Het opschrift stamt echter uit 1953: 'Saskia 19 juni 1642'. 

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Huwelijkskrakeel

De commissarissen van huwelijkse zaken registreerden de huwelijken van de Amsterdammers. Ze bemiddelden ook bij conflicten die ontstonden als mensen wilden trouwen. Die zaken noteerden ze in het huwelijkskrakeelboek. Daarin staat te lezen dat Geertje Dircx, Rembrandts gewezen huishoudster en geliefde, in 1649 van de schilder eiste dat hij met haar zou trouwen. Volgens haar had hij dat beloofd. En anders moest Rembrandt in haar onderhoud voorzien. Waarschijnlijk wilde Geertje zo meer alimentatie van hem loskrijgen. De commissarissen moesten Rembrandt drie keer ontbieden, voordat hij op 23 oktober 1649 voor hen verscheen. Hij ontkende alles. Geertje moest maar bewijzen dat hij ooit met haar geslapen had.

Uitspraak

Rembrandt had Geertje al aangeboden haar 160 gulden per jaar te betalen. De commissarissen maakten daar nu 200 gulden van. Verder moesten de twee zich aan hun eerdere overeenkomst houden. Zo beschermden de commissarissen Geertjes belangen, zonder dat ze Rembrandt tot een huwelijk dwongen.

Opgesloten

Geertje gaf het jaar daarop haar broer en haar neef volmacht om de alimentatie bij Rembrandt te innen. Maar Rembrandt wist de broer in te palmen. In opdracht van de schilder kocht die vervolgens een buurvrouw van Geertje om, om in de buurt praatjes over haar te verzamelen. Geertje kwam er daarin niet goed vanaf. Zo slecht zelfs dat de burgemeesters besloten haar te laten opsluiten in het Spinhuis – het tuchthuis voor vrouwen – in Gouda. Pas na vijf jaar werd Geertje vrijgelaten.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Op 4 februari 1653 ontving Rembrandt een rekening van de notaris van Christoffel Thijs, de man die hem in 1639 het huis aan de Jodenbreestraat had verkocht. Rembrandt had bij de aankoop van het huis toegezegd dat hij voor november 1646 de hele koopsom van 13.000 gulden zou betalen. Dat had hij niet gedaan. In 1646 had hij pas 6000 gulden afgelost. Er stond dus nog 7000 gulden open. Rembrandt had bovendien sinds 1649 geen rente meer over zijn schuld bij Thijs betaald. En volgens zijn schuldeiser moest hij ook nog meebetalen aan diverse belastingen op onroerend goed. Aan de veertigste en tachtigste penning bijvoorbeeld, de belastingen op de overdracht van een huis die Thijs voor hem had voorgeschoten.

In de problemen

Om zijn schuld aan Christoffel Thijs te kunnen betalen leende Rembrandt aan verschillende kanten geld. Hij voldeed daarmee de rest van de koopsom van het huis en de overdrachtsbelasting, maar niet de rente. Rembrandt raakte zo steeds dieper in de schulden, bij steeds meer schuldeisers, totdat hij in 1656 zijn faillissement moest aanvragen. De rekening van Christoffel Thijs stond dus aan het begin van Rembrandts financiële problemen.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Hendrickje Stoffels

In 1647 volgde Hendrickje Stoffels, Geertje Dircx op als huishoudster van Rembrandt. Hendrickje was een dochter van de sergeant Stoffel Jegers uit Bredevoort. Ze staat bekend onder de naam Hendrickje Stoffels – dochter van Stoffel – maar haar achternaam was dus eigenlijk Jegers. Hier staat het geschreven als Jaghers. Hendrickje werd uiteindelijk ook de minnares van Rembrandt. De twee woonden dus samen zonder dat ze getrouwd waren en dit zorgde voor de nodige problemen. Helemaal toen Hendrickje ook nog zwanger werd van Rembrandt. De relatie tussen de twee viel nu niet meer te ontkennen en Hendrickje moest voor de kerkenraad verschijnen.

Hoererije

De ouderlingen van de kerkenraad hadden Hendrickje Stoffels al drie keer opgeroepen om voor hen te verschijnen. Pas op 23 juli 1654 kwam ze. De ouderlingen beschuldigden haar van ‘hoererije’ met de schilder Rembrandt. Ook Rembrandt hadden ze aanvankelijk ontboden. Waarschijnlijk hadden ze sindsdien ontdekt dat de schilder niet tot de Amsterdamse gereformeerde kerk behoorde. Als straf moest Hendrickje boetedoen. En ze mocht niet meer deelnemen aan het avondmaal in de kerk.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Uit vrije wil

Titus was veertien jaar in november 1655. Hij woonde in de Jodenbreestraat met zijn vader, Hendrickje Stoffels en zijn halfzusje Cornelia, die net een jaar oud was. Het gezin ging gebukt onder Rembrandts schulden. De schilder nam daarom maatregelen om zijn financiële middelen te beschermen. Hij stuurde zijn zoon op 24 november naar notaris Jan Molengraeff om zijn testament op te maken. Daar verklaarde de jonge Titus dat het helemaal zijn eigen idee was geweest en dat hij uit vrije wil gekomen was, zonder dat iemand hem daartoe had overgehaald.

Enige erfgenaam

Titus had in 1642 alles geërfd wat zijn moeder Saskia bezat. Rembrandt beheerde dat vermogen voor hem. Saskia’s familieleden waren erg wantrouwig over de manier waarop Rembrandt omsprong met de nalatenschap van zijn vrouw. In 1647 eisten zij dat de schilder daarover verantwoording aflegde. Rembrandt stelde toen een lijst op van wat Saskia en hij hadden gehad toen zij overleed. Hij schatte hun gezamenlijke vermogen op ruim 40.000 gulden. Titus had recht op Saskia’s deel daarvan, dus op 20.000 gulden. Rembrandt wilde dat kapitaal graag in handen houden. Daarom benoemde Titus Rembrandt als zijn enige erfgenaam, wanneer hij zonder kinderen zou komen te overlijden. De familie van Saskia kreeg niets.

Drie testamenten

Titus liet in de jaren 1655-1657 drie verschillende testamenten opmaken om ervoor te zorgen dat Rembrandt over Saskia’s geld zou kunnen blijven beschikken.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Voor Titus

Sinds 1653 zat Rembrandt diep in de schulden. Hij begon daarom maatregelen te nemen om zijn bezittingen veilig te stellen voor zijn schuldeisers. Op 17 mei 1656 zette hij zijn huis aan de Jodenbreestraat – toen nog Sint Antoniesbreestraat – op naam van de vijftienjarige Titus. Volgens zijn verklaring voor de notaris kreeg Titus het huis als zijn aandeel in de erfenis van zijn moeder Saskia.

Failliet

Nog geen twee maanden nadat hij het huis aan Titus had overgedragen, op 10 juli 1656, vroeg Rembrandt een boedelafstand aan. Dat was een soort vrijwillig faillissement. In het jaar dat volgde verkocht de Desolate Boedelkamer, de stedelijke instantie die over de faillissementen ging, zijn bezittingen om met de opbrengst zijn schulden af te lossen.

Toch verhuizen

Begin 1658 was duidelijk dat de verkoop van Rembrandts spullen niet genoeg opleverde om al zijn schuldeisers te betalen. Het huis liep nu toch gevaar. Rembrandt liet nogmaals optekenen dat het huis van Titus was. Hij kreeg daarbij steun van de Weeskamer, die erop moest toezien dat Titus zijn deel van de erfenis van zijn moeder zou krijgen. Maar op 2 februari 1658 werd Rembrandts belangrijkste schuldeisers, Cornelis Witsen, tot burgemeester gekozen. Op zijn aandringen werd het huis toch verkocht. Het bracht ruim 11.000 gulden op, waarmee Rembrandt zijn grootste schuld kon aflossen. Rembrandt verhuisde met zijn gezin naar een huurhuis op de Rozengracht.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Boedelafstand

Nadat Rembrandt op 14 juli 1656 bij de Staten-Generaal een boedelafstand – een soort beschermd faillissement – had aangevraagd, moest hij al zijn bezittingen overdragen aan de commissarissen van de Desolate Boedelkamer. Die zouden alles verkopen om met de opbrengst een regeling te treffen met zijn schuldeisers. Daarom lieten zij op 25 en 26 juli een inventaris opmaken van alles wat Rembrandt in huis had.

Van kamer naar kamer

De klerken van de Desolate Boedelkamer liepen van kamer naar kamer, terwijl ze alles wat ze zagen op een lijst zetten. Ze begonnen in het voorhuis en de zijkamer en eindigden in de gang. De inventaris geeft een indruk van hoe Rembrandt woonde en werkte. Zo had de schilder een ‘kunstkamer’, en een groot én een klein atelier.

Collectie

Overal in het huis hingen, stonden en lagen kunstwerken. Rembrandt had een half jaar eerder zelf al veel laten veilen, dus eigenlijk was dit nog maar een deel van zijn collectie. Er waren schilderijen, prenten en tekeningen van Rembrandt zelf, maar ook van collega’s, die hij gebruikte als studiemateriaal en om te verhandelen. Er stonden beelden en wat boeken. Verder had Rembrandt een verzameling helmen, wapens, kleding en andere accessoires die hij als rekwisieten voor zijn schilderijen gebruikte.

Gereedschap

De inventaris noemt geen schildersezels, penselen of verf. Zulk gereedschap, dat nodig was om een beroep te blijven uitoefenen, kon volgens de wet bij een faillissement niet aan de schuldeisers worden toegekend.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Erfenis

In 1659 verzocht Louis Crayers de lakenkoopman Jan Pietersz Bronchorst een verklaring af te leggen over de prijs van een van Rembrandts beroemdste werken: de Nachtwacht. Crayers was de voogd van Titus. Hij moest, nu Rembrandt failliet was, de belangen van de jongen behartigen en zijn moeders erfenis veiligstellen. Titus had Saskia’s helft van de gemeenschappelijke bezittingen van zijn ouders geërfd. Crayers probeerde vast te stellen hoeveel dat precies was. Toen Saskia in juni 1642 stierf, had Rembrandt juist de Nachtwacht voltooid. Het bedrag dat hij voor het schilderij kreeg, behoorde daarom bij het gezamenlijke bezit.

Schutters

De Nachtwacht is de bijnaam van het groepsportret van de schutters van de compagnie van kapitein Frans Banning Cocq. Rembrandt schilderde het voor de grote zaal van de Kloveniersdoelen aan de Nieuwe Doelenstraat, waar de schutters bijeenkwamen. Daar sierden zes van zulke grote schuttersstukken de wanden.

Honderd gulden

Uit de verklaring van Jan Pietersz Bronchorst blijkt dat iedere schutter zelf betaalde om zich door Rembrandt op de Nachtwacht te laten vereeuwigen. De hoogte van het bedrag hing samen met de plek op het schilderij. Gemiddeld kwam de prijs neer op zo’n honderd gulden per persoon. Rembrandt portretteerde zestien betalende schutters en kreeg dus 1600 gulden. Toen de Nachtwacht klaar was, schilderde iemand er een schild met de namen van de geportretteerde schutters op. Jan Pietersz Bronchorst staat daarop als elfde vermeld.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

In de boedelinventaris van Maarten Daey uit 1659 worden 'twee conterfijsels' (portretten) van Maerten Soolmans en Oopjen Coppit genoemd. Het gaat hier om twee levensgrote portretten geschilderd door Rembrandt in 1634. In 2015 kochten de Nederlandse en Franse staat gezamenlijk deze portretten van de familie Rothschild. De schilderijen zullen beurtelings te zien zijn in het Amsterdamse Rijksmuseum en het Louvre in Parijs. Lange tijd was het echter onduidelijk wie er nu eigenlijk op deze portretten afgebeeld stonden. Dankzij het speurwerk van archivaris I.H. van Eeghen en het archief van de Amsterdamse Notarissen weten wij nu dat het gaat om Maerten en Oopjen. Eerder dacht men dat het ging om Maarten Daey en zijn eerste echtgenote Machteld van Doorn. Oopjen trouwde namelijk na het overlijden van Maerten Soolmans met Maarten Daey. Na het overlijden van Oopjen kwamen de schilderijen dan ook in het bezit van de familie Daey. Ergens in de familie Daey moet de kennis over de geportretteerden verloren zijn gegaan.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Elsje Christiaens

In 1664 werd Elsje Christiaens in Amsterdam ter dood veroordeeld, omdat zij tijdens een ruzie haar huisbazin had vermoord met een bijl. In het Stadsarchief worden de stukken bewaard waarin haar bekentenis is opgetekend, de zogenaamde confessieboeken. Elsje was afkomstig uit 'Sprouwen', waarschijnlijk is dit het eiland Sprogø dat in het huidige Denemarken ligt.

In de hoop een betrekking als dienstbode te vinden was ze naar Amsterdam gekomen. Bij een zogenaamde 'slaapvrouw' huurde ze een kamer. Toen de vrouw aan het einde van de maand de huur voor de kamer kwam innen, was Elsje niet in staat dit te betalen. Er volgde een woordenwisseling, waarbij de vrouw dreigde het kistje met bezittingen van haar huurder in beslag te nemen. Er onstond vervolgens een gevecht waarbij Elsje de vrouw sloeg met een bijl. De vrouw viel van de trap en bleef voor dood liggen. Elsje sloeg op de vlucht en stal hierbij ook nog een mantel van een andere gast. De buren waren echter al op het lawaai afgekomen en gingen Elsje achterna. In een wanhoopspoging te ontsnappen sprong ze in het Damrak, waarna ze opgepakt kon worden. Elsje werd veroordeeld en publiekelijk opgehangen op de dam. Haar lichaam werd vervolgens tentoongesteld op het galgenveld Volewijck als voorbeeld om anderen van misdaden te weerhouden.

Rembrandt 

Het treurige verhaal over Elsje is bekend geworden door twee tekeningen die Rembrandt van haar maakte. Rembrandt tekende haar terwijl ze tentoongesteld werd op het galgenveld Volewijck. Voormalig archivaris van het Stadsarchief juffouw I.H. van Eeghen identificeerde het meisje op de tekeningen als Elsje. Ze nam 25 jaar confessieboeken door en ontdekte zo dat de enige ter dood veroordeelde vrouw die in aanmerking kwam de Deense dienstbode Elsje Christiaens moest zijn.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Goedkeuring

Titus wilde trouwen met Magdalena van Loo. Op 10 februari trokken de twee naar de commissarissen van huwelijkse zaken om in ondertrouw te gaan. Rembrandt begeleidde zijn zoon. In het register van ondertrouw staat te lezen dat Magdalena met haar moeder Anna Huijbrechts kwam, maar dat klopt niet. Een aantekening in de kantlijn vertelt dat Magdalena’s broer haar moeders toestemming bracht, waarschijnlijk in de vorm van een brief. De goedkeuring van een van de ouders was nodig om te mogen trouwen. Ook aan de andere voorwaarden voldeed het stel. Het huwelijk moest nu alleen nog op drie zondagen in de kerk worden afgekondigd.

Magdalena en Titus kenden elkaar waarschijnlijk al hun hele leven. Magdalena’s vader Jan van Loo was een broer van Gerrit van Loo, de man van Saskia’s zus Hiskia. Jan van Loo was zilversmid geweest. Hij was overleden toen Magdalena klein was. Titus was een paar maanden ouder dan Magdalena. Ze waren allebei 26 toen ze in ondertrouw gingen, en niet 27 zoals in het register staat. Op 28 februari 1668 trouwden Titus en Magdalena in de Nieuwe Kerk. Ze gingen bij Anna Huijbrechts wonen, aan het Singel.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Jong gestorven

Titus overleed begin september 1668 aan de pest. Hij was bijna 27. Hij stierf in het huis dat de naam De Gouden Schaal droeg, aan het Singel 358, tegenover de Appelmarkt en niet ver van het Spui. Daar woonde hij met zijn echtgenote Magdalena van Loo bij haar moeder Anna Huijbrechts. Titus en Magdalena waren net een half jaar getrouwd, en Magdalena was drie maanden zwanger van hun eerste kind, Titia.

Westerkerk

Magdalena liet haar overleden man begraven in de toen moderne Westerkerk. Sinds 1631 was de kerk in gebruik en vonden Amsterdammers er hun laatste rustplaats. De familie Van Loo had er een graf gekocht. Daarin kwam het lichaam van Titus tijdelijk te liggen. De begrafenis kostte ruim tien gulden. Niet veel later kocht Titus’ schoonmoeder Anna Huijbrechts voor 450 gulden nog een graf in dezelfde kerk. Naar dat graf werd zijn lichaam op 15 februari 1669 overgebracht. Een half jaar daarna overleed Anna Huijbrechts zelf. Ze werd in hetzelfde graf gelegd. Twee maanden later stierf ook haar dochter Magdalena, de weduwe van Titus. Ook zij kwam in het graf te liggen.

Laatste kind

Met de dood van Titus was ook het laatste kind van Rembrandt en Saskia overleden. Rembrandt had zijn echtgenote en vier kinderen overleefd. Ook zijn minnares Hendrickje Stoffels was inmiddels gestorven. Hij had nu alleen nog de dochter die Hendrickje hem geschonken had, Cornelia. Zij was bijna veertien.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Kleindochter

Niet lang nadat Titus en Magdalena van Loo waren getrouwd verwachtten zij hun eerste kindje. Het zou ook Rembrandts eerste kleinkind worden. Maar toen Magdalena drie maanden zwanger was, overleed Titus. Zijn weduwe bracht in maart 1669 een dochter ter wereld. Het meisje werd op 22 maart 1669 gedoopt in de Nieuwezijds Kapel, tussen het Rokin en de Kalverstraat. Ze kreeg de naam Titia, naar haar vader; in het doopregister staat het gespeld als ‘Tietie’.

Grootouders

Sinds het midden van de zestiende eeuw tekenden de Amsterdamse kerken hun dopen op in een boek. Die doopregisters leveren een schat aan informatie over de Amsterdammers, hun verwanten en bekenden. De gegevens uit de doopregisters zijn te doorzoeken via de website van het Stadsarchief Amsterdam. In het doopregister van de Nieuwezijds Kapel staat te lezen dat de twee nog levende grootouders van Titia als getuigen bij de doop aanwezig waren: Rembrandt en Magdalena’s moeder Anna Huijbrechts. De derde doopgetuige was de juwelier François van Bijler. Omdat Titia half wees was, was hij als haar voogd aangewezen.

Wees

Titia’s grootouders zouden in de herfst van dat jaar allebei overlijden. Van Rembrandt erfde Titia een aantal ‘rariteiten en antiquiteiten’, en ook wat schilderijen en tekeningen. Een paar weken na Rembrandt stierf ook Titia’s moeder Magdalena. François van Bijler zou voortaan voor haar zorgen. Toen ze zeventien was trouwde Titia met de zoon van haar voogd, die ook François heette.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Op 5 oktober 1669, een dag na het overlijden van Rembrandt, werd de inboedel opgemaakt van zijn huis aan de Rozengracht. Dit gebeurde op verzoek van Magdalena van Loo, de weduwe van Titus, en Christiaan Dusart, de voogd van Rembrandt's dochter Cornelia. Omdat Rembrandt al enige tijd teerde op het geld van Cornelia om zijn huur te kunnen betalen, waren de erfgenamen enigszins huiverig met het accepteren van de erfenis. Mits er substantiele gelden gevonden konden worden om de begrafenis kosten te betalen waren ze bereid om de erfenis te accepteren.

Helaas zijn delen van de boedelinventaris verbrand, waardoor niet alles meer goed leesbaar is.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Overleden

Rembrandt stierf op 4 oktober 1669 in zijn huis aan de Rozengracht 184. Hij had tot vlak voor zijn dood doorgewerkt. In zijn huis werden verschillende onvoltooide schilderijen aangetroffen. Vier dagen later, op 8 oktober, werd hij begraven in de nabijgelegen Westerkerk en werd dit document opgesteld. Ook Hendrickje Stoffels en Titus lagen daar begraven.

Huurgraf

De schilder kwam in een huurgraf te rusten. Het begraafregister van de Westerkerk vermeldt dat de begrafenis 15 gulden kostte. Dat was sinds december 1663 de vaste prijs voor een huurgraf. De begrafenis was sober. Rembrandt kreeg geen uitvoerige herdenking en er waren geen grootse lofredes, zoals bij de eerdere uitvaarten van zijn collega’s Pieter Lastman en Govert Flinck. De precieze plek van Rembrandts graf is niet bekend.

Wezen

Rembrandts erfgenamen waren zijn dochter Cornelia en zijn kleindochter Titia, het kind van zijn overleden zoon Titus en Magdalena van Loo. Magdalena en Cornelia’s voogd Christiaan Dusart nam de afhandeling van de nalatenschap op zich. Hij liet de notaris een inventaris opmaken van alle spullen in het huis aan de Rozengracht. Veel geld was er niet: volgens een verklaring van Rembrandts dienstmeisje Rebecca Willems leefde de schilder eigenlijk van het geld dat Cornelia van haar moeder Hendrickje had geërfd. Magdalena trof in een kast alleen nog een buideltje met wat gouden munten aan. Magdalena van Loo overleed twee weken na Rembrandt. Cornelia en Titia waren toen allebei wees.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

In 1915 presenteerde architect H.P. Berlage een nieuw ontwerp aan de gemeenteraad voor een uitbreiding aan de zuidkant van Amsterdam. Op deze presentatietekening zie je een vogelvlucht vanaf de Berlagebrug langs de Vrijheidslaan naar het Victorieplein.

In de negentiende eeuw waren stadsuitbreidingen vaak helemaal volgebouwd met smalle en benauwde straten, denk bijvoorbeeld aan De Pijp. Berlage wilde dit anders doen: in zijn ontwerp zie je brede lanen en ruime pleinen, met hier en daar sfeervolle zijstraatjes en doorkijkjes, afgewisseld met veel groen en water.

De gemeenteraad ging in oktober 1917 akkoord met Berlages Plan Zuid.

Open deze bron 🡢

In 1916 opende Schiphol: het was destijds niet meer dan een weiland met een paar loodsen. In 1919 werd de KLM opgericht en dit zorgde ervoor dat de luchtvaart meer bekendheid kreeg in Nederland.

De gemeente Amsterdam was sinds 1926 eigenaar van de luchthaven en stak er veel geld in. Het eerste betonnen platform was aangelegd (in plaats van de oude landingsbaan van gras), de eerste verkeerstoren werd in gebruik genomen en het stationsgebouw werd geopend. Aan het eind van de jaren dertig maakten 100.000 reizigers per jaar gebruik van de luchthaven, in 2016 waren dit er 63,3miljoen!

Zak door de wolken en zie het Schiphol van 1916 in de Haarlemmermeerpolder verschijnen. Scheer over de oude verkeerstoren en de taxieënde Fokkers. De animatie Schiphol 1916-2016 toont de geschiedenis en de ontwikkelingen van Schiphol in vogelvlucht.

Open deze bron 🡢

Omstreeks 1930 was de haven van Amsterdam de belangrijkste welvaartsbron van de stad. Het werk in de haven was echter erg zwaar. Zo moesten de havenarbeiders onder gevaarlijke arbeidsomstandigheden hard werken voor een mager loon en hadden zij geen sociale verzekeringen.

Sinds circa 1890 organiseerden Amsterdamse havenarbeiders zich in vakbonden om samen te strijden tegen hun slechte werkomstandigheden. Zo hielden zij onder andere vaak spontane stakingen. Deze stakingen hadden echter niet veel nut, omdat de werkgever vaak vervangende havenarbeiders kon inzetten.

Op dit affiche is het dagelijks werk van veel havenarbeiders afgebeeld, namelijk het overbrengen van goederen van het ene naar het andere vervoermiddel. Met dit aanplakbiljet werden havenarbeiders opgeroepen om zich aan te sluiten bij de vakbond 'De Centrale Bond Transportarbeiders.'

De Centrale Bond zorgde ervoor dat er vanuit het scheepvaartkapitaal voor de transportarbeiders pensioen, vakantie en medezeggenschap werd geregeld, zoals is afgebeeld op het affiche. Hierdoor verbeterde de situatie van de havenarbeiders.

Open deze bron 🡢

In het archief van de tabaksmakelaars Schaap & Van Veen wordt een plakboek met knipsels over veilingen bewaard. Op donderdag 14 juli 1921 veilde de firma in Frascati een grote partij tabak.

Die dag boden de makelaars 311 pakken Sumatra-tabak aan die door broei schade hadden opgelopen. De makelaars veilden ook gezonde tabak. Maar die was wel van een lagere kwaliteit. Het ging om stelen, nerven van het tabaksblad die in de goedkopere sigaren werden verwerkt.

In het voormalige koffiehuis Frascati aan de Nes was de Makelaars Sociëteit gevestigd. Makelaars van verschillende firma’s verhandelden er tussen 1879 en 1957 tijdens grote veilingen sigarentabak van Java en Sumatra en uit de Verenigde Staten.

Aan de tabaksveiling gingen kijkdagen vooraf, waarop geïnteresseerden monsters van de te verhandelen partijen tabak konden bekijken. De Sumatra-tabak en de stelen waren op woensdag 13 en donderdag 14 juli te bekijken in het pakhuis Wijkduin aan de Haarlemmerweg. Monsters van de Kentucky en Virginie Stelen konden potentiële kopers komen inspecteren op het kantoor van Schaap & Van Veen aan de Oudezijds Voorburgwal 241.

Het plakboek is in zijn geheel gescand en te bekijken op de website, klik in het tabblad Herkomst op de link om het gehele plakboek in te zien.

Open deze bron 🡢

In 1921 was er voor het eerst algemeen kiesrecht: de hele Amsterdamse bevolking boven de 23 jaar mocht naar de stembus. Sommige mensen vroegen zich af of 'het volk' wel een goede keuze zou weten te maken en niet zomaar op iedereen die genoeg kabaal maakte.

Als protest hiertegen richtte een groep anarchisten de Rapaille-Partij op. Als lijsttrekker kozen zij de zwerver Cornelis de Gelder, beter bekend als Hadjememaar. Zijn verkiezingsprogramma bestond uit verlaging van de prijs van jenever, brood en vet, en verwijdering van het urinoir op het Rembrandtplein. De Rapaille-Partij verspreidde flink wat propaganda, zoals deze ansichtkaarten.

Op 7 april 1921 werd Hadjememaar met 13.179 stemmen gekozen in de Amsterdamse gemeenteraad. Voordat hij daarin plaats kon nemen werd hij echter opgepakt wegens openbare dronkenschap. Hij verloor daardoor zijn passief kiesrecht en de gemeenteraad hoefde hem niet toe te laten als lid. Hubertus Zuurbier nam zijn plaats in, maar kreeg weinig voor elkaar.

Open deze bron 🡢

Op 28 juli 1928 opende prins Hendrik de IXe Olympiade. De spelen trokken ruim 600.000 bezoekers en waren een financieel en een sportief succes.

Aan het begin van de twintigste eeuw verdween het elitaire karakter van sport. Ook de gewone Amsterdammers gingen plezier beleven aan het beoefenen en bekijken van sport. Er ontstond daarom groot enthousiasme toen in 1928 de Olympische Spelen naar Amsterdam kwamen. Die spelen vonden sinds 1896 om de vier jaar plaats met als belangrijkste doel de verbroedering van mensen van over de hele wereld.

Amsterdam had zich al een paar keer kandidaat gesteld om de Olympische Spelen te organiseren voordat het in 1928 eindelijk zo ver was. De accommodatie van alle sportonderdelen en de huisvesting van alle atleten kwamen samen op één terrein, om zo uitdrukking te geven aan het ideaal van internationale verbroedering. 

Er werd een heel nieuw Olympisch Stadion opgetrokken voor het evenement, naar ontwerp van architect Jan Wils. Daaromheen lagen wedstrijdterreinen en onderkomens voor de atleten. Er kwamen een wielerbaan, een atletiekbaan en een veld voor voetbal en hockey. Op de tribunes was ruimte voor 31.600 toeschouwers. Buiten het stadion verrezen een schermzaal, een krachtsportzaal en een zwembad, die meteen na de spelen weer werden afgebroken.

Open deze bron 🡢

Deze beelden werden tijdens de winter van 1929 geschoten door mr. Antonius Leonardus Franciscus Brikkenaar van Dijk. Zijn zoon schonk de film aan het Stadsarchief. 

Het was een hele strenge winter, er werd niet alleen geschaatst op de grachten, maar zelfs op het IJ!

Wat denken jullie, zouden we dat nog een keer mee maken?

Open deze bron 🡢

Op 24 oktober 1929 begon de beurskrach in Amerika. Deze dag wordt ook wel ‘zwarte donderdag’ genoemd, omdat de beurs in New York op deze dag instortte. Er ontstond een zware crisis die overwaaide naar Europa en Nederland. 

In deze krantenknipsels kan je lezen over het 'debâcle', de grootste crisis in tientallen jaren. 

Open deze bron 🡢

Nederland was verdeeld in vier groeperingen of ‘zuilen’. Er was een protestant-christelijke, een katholieke, een socialistische en een liberale zuil. Vooral bij de katholieken en protestanten speelde bijna het hele leven zich af binnen de eigen zuil. Elke zuil had een eigen radio-omroep, krant en school. In het interbellum nam de verzuiling toe. Rond 1900 ging nog zestig procent van alle kinderen naar de openbare basisschool, in 1940 nog maar dertig procent. Katholieke kinderen gingen bijna allemaal naar de katholieke basisschool, protestantse naar de ‘school met den Bijbel’. Ook kwamen er steeds meer katholieke en protestantse middelbare scholen en verzuilde verenigingen op allerlei andere terreinen.

Sommige radio – en tv omroepen die nog steeds bestaan, zijn overblijfselen van de verzuiling. Denk aan de KRO (Katholieke Radio Omroep), de NCRV (Nederlandse Christelijke Radio Vereniging), de VARA (Vereniging Arbeiders Radio Amateurs) en de AVRO (Algemene Vereniging Nederlandse Radio Omroep). Kan jij de omroepen koppelen aan de juiste zuil?

Open deze bron 🡢

In de winter van 1932 organiseerde een crisiscomité straatcollectes om de ergste nood onder de werklozen te lenigen. Er werd vijftigduizend gulden opgehaald met de zogenaamde ‘crisisbusjes’. Deze foto toont het sorteren van de tweeduizend collectebusjes in de Bank van Lening aan de Oudezijds Voorburgwal.

Een jaar nadat in 1929 de beurzen in elkaar waren gestort, begonnen ook de Amsterdammers de gevolgen van de grote economische crisis te voelen. In 1932 waren er vier keer zoveel werklozen in de stad als in 1929. In de jaren daarop zou het aantal stijgen tot ruim zestigduizend, bijna een kwart van de werkende bevolking. Nooit eerder was de werkloosheid in Amsterdam zo omvangrijk en langdurig geweest. De steun aan de werklozen was beperkt. Arbeiders die aangesloten waren bij een vakbond kregen eerst nog zeventig procent van hun laatst verdiende loon, maar moesten daarna aan allerlei voorwaarden en verplichtingen voldoen om een magere uitkering op te strijken.

Open deze bron 🡢

Vanaf 1849 moesten alle mensen die geen Nederlandse nationaliteit hadden maar hier wel voor korte of lange tijd wilden wonen, zich laten registreren. Deze mensen werden vreemdelingen genoemd en de registratie werd dan ook gedaan door de vreemdelingenpolitie. Tussen 1920 en 1971 is hiervoor een kaartsysteem aangelegd. Deze kaarten heten de vreemdelingenkaarten.

Op de kaarten zijn vreemdelingen van over de hele wereld te vinden, uit Amerika, Indonesië, Japan, Hongarije en nog veel meer landen. De redenen dat mensen naar Nederland kwamen verschilden enorm. Zo zijn er wetenschappers die naar een congres kwamen, mensen die een bedrijf in Nederland wilden opzetten, maar ook beroemde artiesten in de kaarten te vinden. Deze kwamen bijvoorbeeld naar Nederland om hier op te treden. Een groot deel van de kaarten bestaat uit Joodse vluchtelingen die van Duitsland naar Nederland vluchtten.

Niet alle vreemdelingenkaarten zien er hetzelfde uit. Het grootste onderscheid dat kan worden gemaakt is de kleur en het formaat van de kaarten. De kleine roze kaartjes zijn kaartjes waarop vreemdelingen werden geregistreerd die tijdelijk in Nederland wilden verblijven, dit kaartsysteem komt uit 1939. De andere kaarten zijn een groter formaat en hebben een andere kleur. Hierop werden vreemdelingen geregistreerd die tijdelijk of voor lange tijd in Nederland wilden verblijven en komen uit de periode 1920-1971.  

Naast de afkomst van de vreemdelingen, zijn er nog veel andere gegevens die geregistreerd werden op de vreemdelingenkaarten. Op deze afbeelding is een voorbeeld te zien van de vreemdelingenkaart van Endre Lukács, de tekenaar van de Donald Duck.

Endre Lukács, geboren in Hongarije, registreerde zich 13 mei 1932 als ‘vreemdeling’ in Amsterdam. Op de vreemdelingenkaart staat behoorlijk veel informatie geschreven over de latere Donald Duck tekenaar. Endre was 26 toen hij naar Nederland kwam nadat hij in Oostenrijk als reclametekenaar had gewerkt. In Nederland begon hij een “eigen zaak aan de Raamgracht 53” en vanaf 1934 trad hij in dienst bij verschillende drukkerijen. Hij trouwde in 1934 een Nederlandse en kreeg twee kinderen. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg Endre steeds meer opdrachten en in 1953 werd aan hem gevraagd of hij voor de Nederlandse Donald Duck wilde tekenen. Dit heeft hij meer dan 20 jaar gedaan. In 1966 is Endre genaturaliseerd tot Nederlander.

De vreemdelingenkaarten zijn een belangrijke bron om informatie over de vreemdelingen uit de 20^e eeuw te verkrijgen. Het Stadsarchief Amsterdam wil de kaarten graag openbaar maken voor publiek. Momenteel is het Stadsarchief druk bezig met het digitaliseren van de kaarten.

Open deze bron 🡢

'Aan de snertkerels van den Gemeentenraat van Amsterdam,' zo luidt de aanhef van deze anonieme klaagbrief van 17 juli 1932. De schrijver gaat erin tekeer over een lelijke schutting op het Frederiksplein, 'wat het mooiste plein van de stad kan worden'. Aan het plein had het Paleis voor Volksvlijt gestaan, totdat het in 1929 afbrandde.

'Donder die schutting weg,' luidt het advies van de briefschrijver, 'dan krijg je een rechte doorloopende prachtige rijweg'. Verder klaagt hij: 'er is nog niet een van de snertkerels die een smoel hep opengedaan over dat monster.' 'En nu voortgemaakt er mee,' eindigt de schrijver, die ondertekent met 'Stadgenoot'.

In het archief van de gemeenteraad bevindt zich een dik dossier vol met brieven met allerlei klachten. Alle stukken zijn gericht aan de leden van de gemeenteraad. De meeste van die brieven zijn anoniem. Over het algemeen werd er weinig met de brieven gedaan; ze werden ter kennisneming op de leestafel van de raadsleden gelegd.

Op de plek van het Frederiksplein was oorspronkelijk de ossenmarkt. In 1864 opende aan het plein het Paleis voor Volksvlijt. Vanaf 1961 verrees op het Frederiksplein het gebouw van de Nederlandsche Bank.

De briefschrijver dreigt Henri Polak op de hoogte te stellen. Polak was in 1902 het eerste socialistische raadslid van Amsterdam geweest. Polak streed voor de invoering van het algemeen kiesrecht. Hij was bovendien de drijvende kracht achter de vakvereniging van de diamantbewerkers.

Open deze bron 🡢

Deze spotprent op de voorpagina van een strijdblad uit 1933 stelt Nederlandse fascisten mede verantwoordelijk voor de oorlogsplannen van Hitler. We zien naast Adolf Hitler de leiders van Nederlandse fascistische partijen van dat moment: Anton Mussert (NSB), Jan Baars (Algemeene Nederlandsche Fascisten Bond) en Albert de Joode van Waterland (Nationaal-Socialistische Nederlandsche Arbeiderspartij). Tussen 1920 en 1941 waren er allerlei rechts-extremistische groeperingen in Nederland. Het blad Vrijheid, Arbeid, Brood streed tegen communisme en fascisme tegelijk en waarschuwde al vroeg tegen Adolf Hitler. Ruim zevenduizend vrijwilligers verspreidden het blad huis aan huis. De oplage bedroeg zo’n honderdduizend exemplaren. 

Open deze bron 🡢

Tussen 1933 en 1936 werd het Rokin gedempt. Op de foto zie je het legen van een zandschuit. Het ging om het stuk water van de Amstel tussen het Spui en de Dam. Wist je dat er veel straten in Amsterdam zijn die vroeger waterwegen waren? Vanaf de 19^e eeuw werden verschillende grachten gedempt, zoals de Rozengracht, de Spuistraat, het Damrak en de Nieuwezijds Voorburgwal. Dit gebeurde omdat er steeds minder verkeer over het water ging en steeds meer over de weg.

Open deze bron 🡢

In de jaren 1930 kwam onder leiding van Adolf Hitler in Duitsland het fascisme op. Veel Duitsers vluchtten destijds naar buurlanden, zoals Nederland. Ook veel Duitse schrijvers vertrokken uit hun vaderland, omdat zij zich onveilig voelden en niet meer konden publiceren. Zo waren er in de nacht van 10 mei 1933 in verschillende Duitse steden boekverbrandingen. Hierbij werden boeken van vooral joodse en linkse auteurs door nationaalsocialisten als on-Duits gekarakteriseerd en verbrand.

Aangezien deze Duitse auteurs niet meer in hun eigen land konden publiceren, weken zij uit naar andere steden. Amsterdam was één van de steden, waar veel schrijvers naartoe vluchtten. Zo waren er in de stad speciale uitgeverijen opgericht, waar Duitse auteurs hun werken konden uitgeven. Deze literatuur werd 'exil-literatuur' genoemd, omdat zij hun werken in ballingschap (exil) uitgaven.

Querido Verlag en Allert de Lange waren destijds een van de grootste uitgevers van exil-literatuur in de stad. In 1934 gaf Querido Verlag onder andere het boek Flucht in den Norden van de Duitse auteur Klaus Mann uit. Op deze afbeelding is de omslag van dit boek te zien. In Amsterdam werd bij Querido Verlag bovendien het exiltijdschrift Die Sammlung uitgegeven. Van 1933 tot 1935 verschenen hierin artikelen van verschillende internationale auteurs tegen Hitlers nationaalsocialisme.

Ook onder de Duitse bezetter werden er nog boeken van uit Duitsland verbannen schrijvers uitgebracht. Zo waren er tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland zo’n negentig uitgeverijen, die samen ruim duizend geheime literaire werken uitgaven.

Open deze bron 🡢

Aan het begin van de twintigste eeuw was de bevolking van Amsterdam enorm toegenomen. Veel arbeiders woonden dicht op elkaar gepakt in krotten en vochtige kelderwoningen, vaak met een heel gezin in één kamer. De krotwoning op de foto stond aan de Korte Koningsstraat, niet ver van de Nieuwmarkt, in de Jodenbuurt. Het was een van de armste buurten van de stad.

De Gemeentelijke Woningdienst was in 1915 opgericht om te zorgen voor goede en betaalbare woningen voor de Amsterdamse arbeiders. De Woningdienst liet nieuwe woningen bouwen, ter vervanging van de vele onbewoonbaar verklaarde krotten.

De wereldwijde economische crisis die in 1929 uitbrak, was begin jaren dertig goed voelbaar in Amsterdam. Veel Amsterdammers leefden onder de armoedegrens, en tienduizenden raakten hun baan kwijt. De werkloosheidsuitkeringen waren laag. In juli 1934 werden ze nog eens met tien procent verlaagd.

Open deze bron 🡢

Door de beurskrach van 1929 nam de werkloosheid snel toe. Veel werklozen ontvingen een steunuitkering. In 1934 werd deze uitkering verlaagd. Als reactie hierop verzamelden groepjes werklozen zich met vrouwen en kinderen in de Jordaan, op de Westermarkt en de Brouwersgracht. De menigte begon straatstenen, dakpannen en bloempotten te gooien naar de politie. Er vielen vijf doden en er waren meer dan 41 gewonden. De politie en het leger traden hard op tegen de demonstranten. 

De omslag van Het Leven van 10 juli 1934 toont de militaire politie en de marechaussee bij een barricade van keien in het hart van de Jordaan, waar het verzet het hevigst was.

Open deze bron 🡢

In de jaren dertig van de twintigste eeuw werd de toekomstige groei van Amsterdam in grote lijnen vastgelegd in het Algemeen Uitbreidingsplan van Cornelis van Eesteren. Van Eesteren presenteerde het plan voor het eerst in 1934. In de jaren daarna volgden enkele aanpassingen. Het was het eerste stedelijke uitbreidingsplan dat zo systematisch en op basis van zo veel onderzoek tot stand kwam. 

Het Algemeen Uitbreidingsplan onderscheidde zich van eerdere plannen doordat ‘licht, lucht en ruimte’ voorop stonden. Er werd gebouwd in ‘stroken’ – flatblokken met lange gaanderijen – voorzien van parken en sportterreinen. Het was voor het eerst dat ruimte voor ontspanning en recreatie zo’n prominente plek kreeg in een stedenbouwkundig ontwerp. Deze verkleining van de AUP kaart van Cornelis van Eesteren werd als bijlage gepubliceerd in het Bouwkundig Weekblad Architectura van 23 maart 1935.

Open deze bron 🡢

De tentoonstelling De Olympiade Onder Dictatuur (D-O-O-D) was een protest tegen Hitler-Duitsland. De tentoonstelling werd gehouden in Amsterdam aan het Singel. In 1936 vonden de Olympische Spelen plaats in Berlijn. Veel deelnemers mochten op grond van ras of overtuiging niet meedoen van het naziregime. Er waren ook sporters die zelf weigerden om aan de spelen mee te doen. Op deze manier probeerden ze verzet te bieden tegen de nazi’s.  

Wat zullen de organisatoren van de tentoonstelling bedoeld hebben met de omslag van de catalogus die je hier ziet?

Op de tentoonstelling was veel werk te zien van gevluchte kunstenaars uit Duitsland die de terreur van Hitler in beeld bracht en aan de kaak stelde. Bij de bron Spotprent zie je een ander protest tegen het opkomende fascisme.

Open deze bron 🡢

Je kent vast het fenomeen fotoshoppen. Vandaag de dag gebeurt het ontzettend veel, maar het is geen nieuwe trend. In de jaren dertig werden foto’s ook al bewerkt zoals deze reclame foto voor badpakken.

De beeldmanipulatie kon bestaan uit het wegwerken van een paar kleine rimpeltjes of het afslanken van modellen, zoals hier te zien is. Het gebeurde echter ook dat complete achtergronden wedren ingetekend. Aan vrijwel elke foto is wel het een en ander aangepast. Een retoucheur was soms uren bezig met een negatief en zo werd elke foto en klein kunstwerkje. Wanneer je op deze foto inzoomt is te zien hoe met potlood de tailles enkele maten smaller zijn gemaakt.

Open deze bron 🡢

Clubs waar vaak zwarte musici jazzmuziek ten gehore brachten werden in de jaren dertig wel gezien als een gevaar voor de zeden van blanke meisjes. Bij een controle van de Negro Kit Kat Club nam de politie deze liefdesbrief in beslag van kelner Jimmy Lacky aan een blank vriendinnetje.

In de jaren twintig en dertig wint de uit Amerika afkomstige jazzmuziek in Nederland aan populariteit. Vaak zijn het zwarte musici die de nieuwe muziekstijl in speciale dansetablissementen ten gehore brengen. In Amsterdam openen in 1936 de dansclubs The Negro Kit Kat Club aan de Wagenstraat en Negro-Palace op het Thorbeckeplein. Het grotendeels jonge publiek geniet van de nieuwe muziek, maar bij zowel pers als politie breekt discussie uit over deze ‘negercabarets’. De clubs worden gezien als poelen van verderf waar de beschaving en zedelijkheid worden bedreigd.

De politie neemt bij een controlebezoek aan de Negro Kit Kat Club een liefdesbrief in beslag van Jimmy Lacky, die werkte als kelner in de club. Hij schreef de brief aan een blank meisje: ‘Gray’. Het meisje geeft aan de politie toe dat ‘tot op heden mijn ouders nog niet weten dat ik omgang heb met dezen zwarten jongen, doch mijn plan was wél om het hen mede te delen’. Een afschrift van de brief wordt bewaard in het politiearchief, in een dossier met de titel ‘Negercabarets’.

Open deze bron 🡢

Amsterdam veranderde tijdens het interbellum door de komst van een nieuwe uitgaanscultuur: film. In de jaren twintig werd er geëxperimenteerd met films met geluid en de compactere camera’s zorgden voor meer mogelijkheden. Overal in de Amsterdam openden bioscopen, zoals het City Theater op het Leidseplein. Dit theater werd in 1935 geopend.

Open deze bron 🡢

Na de beurskrach in oktober 1929 steeg de werkloosheid razendsnel in Amsterdam. In december 1929 waren er 15.000 werklozen, in december 1931 waren dit er 35.000. Er was sprake van een economische depressie. De gemeente trof allerlei maatregelen, zo gingen de lonen van ambtenaren omlaag om geld te besparen. Er werden ook werkverschaffingsprojecten opgezet, zoals de aanleg van het Amsterdamse Bos.

In 1928 ontstonden de eerste plannen voor een bos in het gebied tussen de Amstelveenseweg en de Haarlemmervaart, het Nieuwe Meer en de Amstelveense Poel. In 1934 begonnen werklozen in het kader van de werkverschaffing met de aanleg van het nieuwe bos.

De aanleg van het bos duurde tientallen jaren. In 1942 kreeg het gebied de naam Amsterdamse Bos. In 1970 werden op boomplantdag de laatste bomen in de grond gezet. Het Amsterdamse Bos beslaat nu een oppervlakte van 895 hectare. Het is daarmee twintig keer zo groot als het Vondelpark.

Open deze bron 🡢

Op 1 oktober 1924 steeg in Amsterdam de eerste intercontinentale vlucht van de Koninklijk Luchtvaart Maatschappij (KLM) op naar Batavia (Nederlands-Indië), het huidige Jakarta. De vlucht was nog niet rechtstreeks. Zo moesten er 20 tussenstops worden gemaakt voordat het toestel in Batavia zou landen. Uiteindelijk kwam het vliegtuig pas op 24 november aan in Batavia.

In 1930 werd de lijndienst tussen Amsterdam en Batavia officieel geopend. Op deze afbeelding is een affiche van deze luchtlijn uit oktober 1937 te zien. Vanaf dat moment vloog KLM drie keer per week tussen Amsterdam en Batavia. Daarnaast was er twee keer per week een doorverbinding naar en van Australië door de Koninklijke Nederlandsch-Indische Luchtvaart Maatschappij (KNILM). Op het affiche is de route met de tussenstops van de vlucht te zien. Zo waren er onder andere tussenstops in Athene (Griekenland), Bagdad (Irak) en Bangkok (Thailand).

In de loop der jaren werd de vluchttijd steeds korter. Zo duurde de reis in 1940 nog zes dagen. Na de Tweede Wereldoorlog was het zelfs al mogelijk om binnen 24 uur naar Batavia te vliegen.

Open deze bron 🡢

In de jaren ’30 kwamen er veel Duits-joodse vluchtelingen naar Amsterdam. Zij vluchtten voor het opkomende fascisme in Duitsland onder leiding van Hitler. Ook kunstenaars vluchtten naar Amsterdam. Zij leverden vaak kritiek op de internationale politieke verhoudingen. Deze openlijke kritiek zorgde ervoor dat ze moesten vluchten. Maar ook in Amsterdam bleven ze zich verzetten tegen Hitler. Een goed voorbeeld is de tentoonstelling De Olympiade Onder Dictatuur. 

Een ander voorbeeld van politiek verzet is dit affiche. Wie bekritiseert de maker van dit affiche?

Open deze bron 🡢

Op 17 juli 1936 pleegde conservatieve rechtse nationalisten in Spanje een militaire staatsgreep tegen de republikeinse regering. Hierna volgde een bloedige drie jaar durende burgeroorlog; de Spaanse Burgeroorlog. Deze oorlog werd beschouwd als een van de eerste gewelddadige confrontaties tussen het fascisme en socialisme.

De militaire staatsgreep werd destijds vrijwel meteen door andere fascistische landen gesteund, zoals door Nazi-Duitsland en fascistisch Italië. De Spaanse Burgeroorlog wordt daarom beschouwd als het begin van een jarenlange bloedige strijd tegen het fascisme.

Vanuit geheel Europa vertrokken zogenoemde 'Spanjestrijders' naar Spanje om te helpen vechten. Ook ruim zevenhonderd Nederlanders vertrokken naar Spanje om daar het fascisme te bestrijden. Om het thuisfront over het lot van de Spanjestrijders te informeren, werd de brochure "Nederlanders in de Internationale Brigade van het Comité" uitgegeven. Bovendien wilde men met de folder geld, goederen en vrijwilligers werven. Op de eerste afbeelding is de voorkant van deze folder te zien.

Daarnaast werden er door heel Europa inzamelingsacties voor Spanje opgezet. Zo werden in Amsterdam door het Comité Hulp aan Spanje collectes gehouden. Ook werden er materiele goederen als levensmiddelen, zeep en kleding ingezameld. Zo was er onder meer dringende behoefte aan wollen truien, omdat het in Spanje ’s winters erg koud kon zijn. Op de tweede foto is te zien dat een groep Amsterdamse kinderen daarom aan het breien is voor hun "Spaansche Kameraadjes."

Rechthebbende afbeelding 2: Erven C.A.J. van Angelbeek

Open deze bron 🡢

In 1653 tekende Jacob van der Ulft de markt op de Dam. Op de achtergrond het nieuwe Stadhuis, huidig het Paleis op de Dam, met daarvoor de waag. Rechts op de achtergrond is de Nieuwe Kerk afgebeeld met de hoge toren die nooit werd voltooid.

Op de tekening is de Dam in volle glorie afgebeeld tijdens de zeventiende eeuw met mensen uit verschillende bevolkingslagen. Bij de viskraam, vooraan in de tekening, is een zwarte vrouw te zien. We kunnen haar als symbool zien voor de aanwezigheid van zwarte Amsterdammers in de zeventiende eeuw. Deze gemeenschap bestond onder andere uit zeelui, en vrijgelaten of vrijgevochten voormalige slaafgemaakten.

Open deze bron 🡢

In Brazilië kocht suikerhandelaar Eliau de Burgos de elfjarige Juliana voor 525 gulden. Later nam hij haar mee naar Amsterdam waar Juliana als bediende in zijn huis werkte. In Amsterdam vernam Juliana dat zij in deze stad vrij was, aangezien slavernij er formeel verboden was.

In 1656 besloot de slaafgemaakte Juliana te vertrekken uit het huis van Eliau de Burgos. Uit de verklaring die Eliau de Burgos bij een notaris aflegde, verklaarde hij dat Juliana was wijs gemaakt dat zij vrij was, door mensen die haar hadden opgestookt hem te verlaten. Toen De Burgos besloot te willen vertrekken naar het Caribische eiland Barbados, waar slavernij wel was toegestaan, besloot Juliana de man die haar in Brazilië had gekocht te verlaten. Mogelijk vond ze onderdak bij de kleine zwarte gemeenschap die in die tijd in Amsterdam leefde.

Het handschrift uit de 17e eeuw is niet makkelijk leesbaar, kijk maar eens of je iets kunt ontcijferen. Bij de oranje pijl staat deze passage: '...door het oprockenen van andere die haer wijs gemaekt hebben dat sij alhijer vrij & ongehouden was hem (...) te dienen...'

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

De Doelen waren gebouwen waarin het schuttersgilde bijeenkwam om te vergaderen en te feesten. Er waren verschillende schutters in Amsterdam. De kloveniers schoten met een musketgeweer, de handboogschutters schoten met pijl en boog en de voetboogschutters gebruikten kruisbogen. In de loop van de zeventiende eeuw nam het belang van de schutterij af en werden deze gebouwen gebruikt door sociëteiten.

In de zeventiende en achttiende eeuw heeft de WIC verschillende hoofdkantoren gehad. In de tijd van notaris Pelgrom hadden zowel de WIC als de Sociëteit van Suriname hun hoofdkantoor in de Voetboogdoelen.

Open deze bron 🡢

Stephanus Pelgrom was notaris van de stad Amsterdam, klerk van de West-Indische Compagnie en secretaris van de Sociëteit van Suriname. In 1677 maakte hij een leveringscontract op waarin hij eigenschappen beschreef waaraan de slaafgemaakten moesten voldoen. Naast leeftijd en de kostprijs werd er ook naar gezondheid gekeken. Zo beschreef dit leveringscontract dat de slaafgemaakten niet ziek mochten zijn.

Pelgrom was een van de vele notarissen die op deze manier betrokken waren bij slavenhandel en slavernij.

Klik onderaan deze pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van deze passage uit de tekst te lezen.

Open deze bron 🡢

Jonas Witsen werd op 6 augustus 1705 geboren in Amsterdam en was de zoon van Jonas Witsen en Sara van Ray. Zijn moeder was de dochter van een aanzienlijke koopman in Amsterdam. Witsen erfde na het overlijden van zijn eerste vrouw Elisabeth Basseliers de plantages Waterlant, Palmeniribo en Surimonbo in Suriname. Nu was hij naast zijn functie als stadssecretaris ook plantage- en slaveneigenaar.

Deze bron is een voorbeeld van documenten waarin plantagehouders een levering van slaafgemaakten plaatsten voor hun plantages. Hier is te lezen dat er twaalf slaafgemaakten moeten worden geleverd aan Godef. Postel die de zaken op de plantages van Witsen waarnam als generaal directeur. Bij de rode pijl zie je deze passage staan, er staat:

'12 slaven te leveren aan Godef. Postel generaal directeur van de plantages van de heer Jonas Witsen'

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Eind februari 1706 sloten Jonas Witsen en schilder Dirk Valkenburg een contract af. Hierin kwamen beide heren overeen dat Valkenburg in opdracht van plantage-eigenaar Witsen naar Suriname vertrok om daar zijn plantages in kaart te brengen. Op deze manier kon Witsen een beeld krijgen van zijn bezittingen zonder zelf ooit naar Suriname te gaan. In de kolonie zou Valkenburg de functie bekleedden van boekhouder, schrijver en kunstschilder. Hij schilderde zowel de natuur als de plantages.

Het stond Valkenburg vrij om tijdens zijn verblijf naar alle drie de plantages van Witsen te gaan zodat hij ze alle drie naar het leven kon schilderen. In de tijd dat Valkenburg in dienst was van Witsen mocht hij geen schilderijen van waterverf, tekeningen of enige andere kunst maken en verkopen die niet voor Witsen bedoeld waren. Op deze manier was Valkenburg echt alleen in dienst van Witsen en mocht in die vier jaar geen andere klussen aannemen. Witsen verzorgde voor Valkenburg naast zijn salaris ook al zijn schildersbenodigdheden. Opvallend is dat in het contract ook wordt vermeld dat Valkenburg gedurende looptijd van zijn contract een slaafgemaakte jongen tot zijn beschikking kreeg om hem te helpen bij zijn diensten.

Klik onderaan deze pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Stephanus Pelgrom bekleedde van 1676 tot en met 1712 de functie van notaris. In deze periode werden bijna alle akten nog met de hand geschreven. Opvallend is dan ook dat Pelgrom voorgedrukte contracten had voor slavenbestellingen. In deze contracten hoefde hij enkel de aantallen te leveren slaafgemaakten handmatig in te vullen. Vermoedelijk waren de voorgedrukte contracten voor Pelgrom efficiënt vanwege het grote aantal bestellingen die hij verwerkte.

Open deze bron 🡢

Kunstenaar Dirk Valkenburg kreeg van Jonas Witsen de opdracht om zijn bezittingen in Suriname in beeld te brengen. De serie tekeningen wordt bewaard in het Rijksmuseum.

Open deze bron 🡢

Op 27 oktober 1709 vertrok het schip d’Adrichem vanuit Texel naar de kust van Afrika, met als eindbestemming Suriname. Het was de tweede van in totaal zeven reizen van dit slavenschip. In twaalf jaar tijd werden in dit schip bijna 3800 tot slaafgemaakten ingeladen, meer dan 500 van hen stierven onderweg.

In deze attestatie (getuigenverklaring) van 2 december 1712 verklaarden getuigen dat matroos Nicolaas Bergen overleed aan boord van d’Adrichem terwijl het naar Guinea voer. Veel is er over de jonge matroos niet bekend, maar uit de verklaring komt wel naar voren dat zijn ouders zijn enige erfgenamen waren. Adriaan Bergen en Marieke de Goede woonden in Amsterdam in het (Stads-)Zijdewindhuis.

Bij de rode pijl zie je het stukje staan over het overlijden van Nicolaas, kijk maar eens of je er een stukje uit kunt lezen!

Open deze bron 🡢

De veertien weken oude baby Hanibal werd op 9 januari 1733 naar het Aalmoezeniersweeshuis gebracht. Hij was in Amsterdam geboren als zoon van Sabina van Cheribon en Hanibal van Moston. Zijn ouders waren door dominee Wilhelmus Hogerwaard in 1731 als slaafgemaakten meegenomen uit Azië. In januari 1733 overleed Sabina. Hogerwaard stuurde vader Hanibal terug naar Azië en liet de zorg voor het kind over aan het Aalmoezeniersweeshuis. Het weeshuis plaatste Hanibal bij een min, waar hij op 22 juli 1733 overleed, nog geen jaar oud.

Klik onderaan deze pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Hier zie je een begraafregister uit het archief van de Burgerlijke Stand. Linksboven bij de rode pijl zie je de naam van Hanibal staan. In januari van 1733 was hij bij het Aalmoezeniersweeshuis afgegeven, hij was toen 14 weken oud. In mei van hetzelfde jaar vinden we zijn naam in dit register, met de lugubere naam 'Kinderlijken'. We weten niet waaraan hij is overleden, maar de kindersterfte was in deze tijd erg hoog.

Open deze bron 🡢

Abraham van Peere, koopman te Vlissingen en hoogwaardig lid van de Zeeuwse afdeling van de VOC, vaardigde in 1627 een expeditie uit naar de rivier Berbice in Guyana. De regio rondom de rivier werd omgedoopt tot private kolonie onder het patroonschap van Van Peere. Berbice werd een plantagekolonie, waar suiker, cacao, katoen en koffie werden verbouwd door tot slaaf gemaakte Afrikanen. In 1720 werd de kolonie verkocht aan een aantal Amsterdamse handelaren, die de particuliere Sociëteit van Berbice oprichtten.

De leefomstandigheden in de kolonie waren bar slecht. Een groot probleem was het drankmisbruik en de vele geweldplegingen tegen de tot slaaf gemaakten. De spanningen liepen hoog op en kwamen in 1763 tot een uitbarsting, toen er een grote opstand uitbrak. Een groot deel van de Europese bevolking sloeg op de vlucht. Door militair ingrijpen uit de naburige koloniën werd de opstand neergeslagen. De opstand liet zijn sporen na in Berbice. Veel plantages waren onbruikbaar en grond was verwoest.

Willemina Balk was afkomstig uit Berbice, ze kwam voor haar opleiding naar Amsterdam.

Open deze bron 🡢

Als de inventaris van een plantage werd opgemaakt, werd er ook een slavenlijst opgesteld, bedoeld om te verklaren hoeveel een tot slaaf gemaakte waard was. Dit was namelijk van belang als de plantage bijvoorbeeld verkocht werd. In de bepaling van de waarde werden een aantal aspecten meegewogen, bijvoorbeeld leeftijd, functie en of een tot slaaf gemaakte ziek was.

De firma Insinger specialiseerde zich in het afwikkelen van nalatenschappen, waarbij ze vaak voor lange tijd plantages in beheer kreeg. In het archief van de firma Insinger bevindt zich deze slavenlijst, afkomstig van de plantage Beekvliet.

Bij enkele van de tot slaaf gemaakten staat dat ze 'verrot' zijn: ze leden aan Venusziekten, tegenwoordig bekend als syfilis. Personen met Venusziekten werden door de houder volledig afgeschreven. Bij anderen staat 'Malinker' achter de naam: door ouderdom kon deze persoon minder hard werken.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Herman Albrecht Insinger trok als zaakwaarnemer naar de Caraïbische eilanden St. Croix, St. Thomas en St. Jan. Na zijn terugkeer in Amsterdam in 1782 werd hij een belangrijke koopman-bankier, die zich specialiseerde in de West-Indische handel en plantageleningen. Bij de afschaffing van de slavernij in 1863 had de firma Insinger & Co. ruim 1200 mensen in Suriname in bezit. Voor het vrijmaken van de slaafgemaakten kreeg het familiebedrijf ruim 350.000 gulden compensatie van de Nederlandse staat, terwijl de vrijgemaakten verplicht werden nog tien jaar op de plantages te werken.

Het portret is een fotografische reproductie van een prent, gemaakt rond 1900. Herman werd geboren in 1757 en stierf in 1805.

Open deze bron 🡢

Susanne l’Espinasse was getrouwd met Jean Paul Taunaij die in 1745 in Suriname suikerplantage 't Vertrouwen oprichtte. Na de dood van Taunaij vertrok L'Espinasse met haar kinderen terug naar Amsterdam. De plantage bleef in bezit van de familie, zelfs tot na de afschaffing van slavernij.

Veel plantage-eigenaren die vertrokken naar de Republiek namen één of meer tot slaafgemaakte bedienden met zich mee. Zo ook de familie Taunaij die Susanna Dumion als bediende meenemen uit Suriname. In het testament van L'Espinasse gaf ze Dumion bij haar overlijden de vrijheid en een toelage van 4 gulden per week. L'Espinasse stierf in 1778 waarna Dumion naar Haarlem vertrok.

Klik onderaan deze pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Christina van der Geugten werd in Batavia, het huidige Jakarta, geboren in het huis van VOC-onderkoopman Adrianus van der Geugten en zijn vrouw Christina Hendriks van Suchtele. In 1753 werd de nog geen vijf jaar oude Christina van haar moeder gescheiden en meegenomen naar de Republiek. Haar tot slaafgemaakte moeder bleef achter in Batavia.

Als tiener werd Christina naar Hasselt en Rotterdam gestuurd om daar in de huishouding te werken. Maar ze weigerde en kwam steeds weer terug naar Amsterdam. Het conflict met Adrianus liep hoog op. In januari 1770 gooide Christina de ruiten in van zijn huis aan de Oude Schans. Nadat Christina was opgepakt, werden zij en Adrianus verhoord door de schout. In dit confessieboek lees je een stukje van dit verhoor.

De 21-jarige Christina vertelde dat ze een dochter was van Adrianus en mishandelingen ondervond, maar Adrianus ontkende het vaderschap. Christina leefde een zwervend bestaan waarbij ze soms sliep in een slaapstede of in de baaierd (het gasthuis). Soms verdiende ze wat geld met het draaien aan de diamantmolen, dit was zwaar werk en slecht betaald.

Klik onderaan deze pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Op dit detail uit een kaart van Amsterdam zie je het Aalmoezeniersweeshuis liggen, aan de Prinsengracht. Je ziet dat het weeshuis aan de rand van de stad lag, vlakbij de Leidsepoort op het Leidseplein. In het Aalmoezeniersweeshuis werden vooral vondelingen opgenomen: baby's die op straat werden achtergelaten door hun ouders. Vooral rond 1800 was er grote armoede in de stad en konden veel ouders niet voor hun kinderen zorgen.

Hanibal was geen vondeling; hij werd door de dominee Hogerwaard bij het weeshuis afgegeven. In het weeshuis zelf woonden alleen grotere kinderen, vanaf een jaar of vijf. De baby's kwamen eerst bij een min in huis, bij een soort pleeggezin dus.

Open deze bron 🡢

Hendrik Coenraad Sander overleed op 2 maart 1776. Uit de kapitale boedelinventaris die na zijn dood werd opgemaakt blijkt dat hij diverse bezittingen had in Oost- en West-Indië. Zo was hij eigenaar van 218 mensen en de plantages Anna Leonora en Sans Souci in Berbice.

Tevens was hij direct bij de slavenhandel betrokken, hij was namelijk mede-eigenaar van verschillende slavenschepen waaronder de slavenschepen Sara Henrietta en De Helena.

In de boedelinventaris wordt één slaafgemaakte jongen bij naam genoemd. Dit betreft September van Boegis die op 9 augustus 1767 op een veiling in Batavia werd verkocht voor iets meer dan 47 gulden. Bij de rode pijl zie je zijn naam staan in het document.

Open deze bron 🡢

Susanna Dumion werkte als bediende van de rijke weduwe en plantage-eigenaar Susanne l’Espinasse op de Keizersgracht, nadat zij door de familie vanuit Suriname was meegenomen naar Amsterdam. Op 28 mei 1784, in het huis van L'Espinasse, om één uur 's middags maakte Dumion bij notaris Cornelis van Homrigh haar testament op. Bij het opmaken van het testament hadden twee knechten die ook in dienst waren van L'Espinasse klaar gestaan om als getuigen op te treden. Bij het opstellen van aktes moesten er namelijk altijd getuigen aanwezig zijn.

In het testament werd een beschrijving gegeven over Dumion waarbij de eerste zin meteen vermeldde dat zij bejaard en ongehuwd was en in Amsterdam woonde. Zowel in de aanhef als de ondertekening van het testament had Dumion haar voornaam afgekort tot Anna. Ze benoemde tot haar erfgenaam Jan Frederik Taunaij, zoon van L'Espinasse en Jean Paul Taunaij. Een verklaring hiervan kan zijn dat ze zelf geen familieleden in Amsterdam had, maar dit blijft onduidelijk. Volgens de overlijdensakte liet ze geen vaste goederen na.

Op de eerste afbeelding zie je de laatste passage uit het testament, met de handtekening van Dumion. Het hele testament zie je op de afbeeldingen daarna.

Klik onderaan deze pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Louis Zamore van Wicky schreef zich in 1802 in bij de Stadstekenacademie van Amsterdam. Hij was een leerling van Jurriaan Andriessen. In juli 1805 kreeg Zamore van Wicky plotseling hevige koorts en twee dagen later overleed hij. Hij werd begraven op het Zuiderkerkhof.

Een dag voor zijn overlijden werd Zamore van Wicky getekend door Christiaan Andriessen, de zoon van Jurriaan Andriessen. Christiaan tekende Zamore van Wicky tijdens zijn ziekbed en na zijn overlijden. Bij de tekening vlak voor het overlijden van de jongen schrijft Christiaan Timor mortis conturbat me wat betekent angst voor de dood beroert mij. Hiermee wilde de tekenaar aangeven dat hij het moeilijk vond om met de angst voor de dood om te gaan en hem dit daarom persoonlijk had geraakt.

Open deze bron 🡢

Willemina Balk kwam voor haar opleiding vanuit Berbice naar Amsterdam. Sinds 1802 zat zij in Amsterdam op een kostschool. Ze was de dochter van een vrije zwarte vrouw, Kaatje, en plantage-eigenaar Johan Andreas Balk. In Amsterdam woonde ze op de Oude Turfmarkt, bij Dirk Westrik, een handelaar op West-Indië en zakenpartner van haar vader.

Willemina kreeg tekenles van Christiaan Andriessen en treedt regelmatig op in zijn getekende dagboek. Zo heeft hij haar getekend tijdens haar eerste tekenles bij hem, maar niet elke tekening verbeeld een vrolijke gebeurtenis. In Adriessen’s dagboek is een tekening van 12 mei 1806 te zien waarop Balk aan hem vertelde dat ze door middel van brieven te horen kreeg dat haar vader in Berbice ernstig ziek was en mogelijk zelfs al was overleden. Door het overlijden van haar vader in 1806 werd Balk eigenaresse van plantage De Vriendschap.

Open deze bron 🡢

De eerste helft van haar lange leven verkeerde Susanna Dumion in slavernij in Suriname. Daarna werkte ze als bediende van de rijke weduwe en plantage-eigenaar Susanne l’Espinasse op de Keizersgracht. Na het overlijden van L'Espinasse vertrok Dumion van Amsterdam naar Haarlem waar ze op 12 november 1818 op 105-jarige leeftijd overleed.

Dumion was een van de honderden Afro-Caribische mensen die in de achttiende eeuw in slavernij naar Amsterdam gekomen waren. Velen bleven slechts korte tijd, anderen de rest van hun leven. Formeel bestond in Amsterdam geen slavernij, toch werd in de praktijk lang niet iedereen bij aankomst in de stad automatisch vrij.

In de collectie van het Teylers Museum zit dit bijzondere portret van Susanne Dumion op 100-jarige leeftijd.

Open deze bron 🡢

Op deze tekening van Gerrit Lamberts is de Handboogstraat richting de Heiligeweg weergegeven. Aan de rechterzijde wordt mooi weergegeven tot welke organisaties of sociëteiten de gebouwen in 1815 behoorden. Zo was het eerste poortje, rechts van het gebouw, de toegangspoort tot de Handboogdoelen. Terwijl het twee poortje dat zich aan de linkerkant bevond de toegangspoort was tot de Voetboogdoelen, ook wel het West-Indisch Huis. Tussen beide poortjes is het Stadszijdewindhuis afgebeeld waarbij een vrouw kinderen aan de deur ontvangt. Tegenwoordig is dit een deel van de achtergevel van de Universiteitsbibliotheek.

Het Stadszijdewindhuis was door de regering in 1682 opgericht om meisjes van 7 tot 12 jaar op te vangen. De kinderen leerden zijdewinden en kregen onderwijs waar ze onder andere leerden lezen en schrijven. Op deze manier werden de kinderen van bedeelden van straat gehouden en hoefden zij geen aalmoezen (liefdadigheid) meer te ontvangen. Daarbij werd er gehoor gegeven aan het gebrek van werkkrachten in de zijdenijverheid. Na de oprichting van stadsscholen in 1751 was deze functie als school niet meer nodig.

We weten dat de ouders van matroos Nicolaas Bergen in het Stadszijdewindhuis woonden. Zeer waarschijnlijk werkten ze er ook.

Open deze bron 🡢

In 1806 trouwde Willemina Balk met avonturier Justus Swaving, met wie ze kort daarna naar Berbice vertrok. Kort na aankomst in Berbice is zij in het kraambed overleden. Zo erfde Swaving plantage De Vriendschap.

Justus heeft in zijn boek Swaving's reizen en lotgevallen: Door hem zelven beschreven een passage over zijn bruiloft met Willemina opgenomen. Daarin beschreef hij hoe mensen de spot met het echtpaar dreven:

Een vierkant Amsterdamsch vischwijf, zijnde eene der 28, meestal hoog zwangere bruiden, met welke wij voor de balie stonden, was zelfs onbeschaamd genoeg om midden in deze statige plegtigheid, met de handen in de zijde, en schaterend van lagchen, uit te roepen: "Wat doet die zwarte bloed in de kou?"

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Het archief van de Familie Charles is een bijzonder archief. Het bevat namelijk brieven geschreven door een tot slaaf gemaakte. Het Stadsarchief heeft ontzettend veel documenten die gaan over slavernij, maar zelden komen de tot slaaf gemaakten zelf aan het woord.

Stamvader Johannes Charles (ca. 1792 - 1872) werd geboren in de omgeving van Elmina, toentertijd het hoofdkwartier van de Nederlanders aan de West-Afrikaanse kust. Als kind werd Johannes tot slaaf gemaakt en weggevoerd naar Suriname, waar hij werd verkocht aan Johannes Buschman. In 1817 werd hij vrijgemaakt en meegenomen naar Nederland als bediende van Majorin Elisabeth Bijval, zelf in 1776 in slavernij geboren. Andere familieleden en zijn tweejarige zoontje Gideon bleven achter in Suriname, waar zij nog steeds in slavernij verkeerden tot 1863. In Nederland trouwde Johannes met de Rotterdamse Elisabeth van Eijbergen met wie hij tien kinderen kreeg.

Hoewel Johannes in Nederland woonde, hield hij wel contact met zijn familie in Suriname en dus ook met zijn zoontje Gideon. In het archief van de Familie Charles zijn enkele brieven bewaard gebleven die Gideon stuurde aan zijn vader en aan zijn broers en zussen. Deze brief stuurde hij in januari 1863. In de brief schreef Gideon dat hij was gemancipeerd, dat wil zeggen: vrijgelaten uit slavernij. Lang kon Gideon hier niet van genieten. Amper een jaar later overleed hij, op 48-jarige leeftijd.

Bij de rode pijl zie je de volgende zin staan:

Deze diende U te laten weten dat ik en mijne geheele betrekking door mijn Heer
Box is gemancipeerd

Klik onderaan deze pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de hele tekst van dit document te lezen.

Op de tweede afbeelding zie je de voorpagina van de Surinaamsche Courant van 25 december 1862. Hierin werd de vrijmaking van Gideon Charles en zijn moeder gepubliceerd (bij nr.22). Gideon en zijn moeder kregen de achternaam Blijswijk, zijn vrouw en kinderen de achternaam Baarn.

Open deze bron 🡢

De firma Insinger specialiseerde zich in het afwikkelen van nalatenschappen, waarbij ze vaak voor lange tijd plantages in beheer kreeg. Zo beheerde Insinger tot 1970 koffieplantage Wederzorg in Suriname. Na de afschaffing van de slavernij bleef de familie Insinger actief in Suriname. De slaafgemaakten werden vervangen door contractarbeiders uit India en Indonesië.

Hier zie je een aantal pagina's uit het fotoalbum. Het hele album is gescand, je kunt het bekijken door op de link te klikken bij Herkomst.

Open deze bron 🡢

In de Jordaan kocht de familie Insinger een chocoladefabriek. De chocolade die ze verkochten werd in de jaren vijftig aangeprezen als gefabriceerd uit de edele Surinaamse cacaobonen van eigen plantage.

Open deze bron 🡢

In 1602 kreeg de VOC een monopolie op de handel met Oost-Indië, maar er was nog veel geld nodig om daadwerkelijk uit te kunnen varen. Vanaf 1 augustus van dat jaar konden particulieren daarom investeren in de VOC. Dit werd gedaan door maar liefst 1143 personen. Eén van die personen was Theunis Jansz, zoals te lezen is in dit document. Zijn investering is opgeschreven in het aandeelhoudersregister en hiervan kreeg hij dit betalingsbewijs. Omdat de particuliere participatie in de VOC overdraagbaar en verkoopbaar was, beschouwt men dit als de eerste vorm van aandelen.

Het oprichten van een compagnie was voor kooplieden en ondernemers een manier om samen te werken en het risico te spreiden. Bij het ondernemen van reizen naar Oost-Indië, die mogelijk waren geworden nadat Hollanders aan het einde van de 16^de eeuw zeeroutes hadden ontdekt, was de kans op winst groot, maar het risico op verlies was dat ook. Bij de VOC kon men daarom één of meer aandelen kopen. Elk jaar werd vervolgens de balans opgemaakt en bekeken hoeveel winst de compagnie had gemaakt. De aandeelhouders kregen vervolgens een deel van de winst naar rato van hun inleg. Door dit systeem konden niet alleen rijke kooplieden, maar ook kleinere spaarders in de VOC deelnemen. Ook een kruidenier en haringkoper zoals Theunis Jansz kon daardoor profiteren van deze nieuwe succesformule.

Open deze bron 🡢

In 1607 besloot de Amsterdamse genootschap 'tot gerief der coopluijden' om aan het Rokin een beurs te bouwen 'gelijck in veel coopsteden gebruijckelijck is'. Voor die tijd kwamen de kooplieden bijeen op de Nieuwe Brug aan het IJ en bij slecht weer in een kerk. De beurs werd gebouwd onder leiding van stadsbouwmeester Hendrick de Keyser.

Op de beurs werden meer dan vierhonderd verschillende artikelen verhandeld, afkomstig uit alle windstreken. Elk type handelswaar had een eigen standplaats. Op de pilaren rond de binnenplaats stonden de namen van de steden en gewesten waarmee handel werd gedreven. Handelaren uit de hele wereld kwamen op de beurs. Een tijdgenoot noemde de Amsterdamse beurs 'een wandelpark waar Moor met Noorman handel drijft, een kerk waar Joden, Turk en Christen vergaren'.

De beurs was gebouwd over het water van het Rokin en was nooit erg stevig. Er traden voortdurend verzakkingen en scheuren op. In 1836 werd het gebouw gesloten en twee jaar later werd het gesloopt.

Open deze bron 🡢

Net als bij de VOC konden ook particulieren investeren in de West-Indische Compagnie (WIC). Naast het direct aanschaffen van een aandeel was er de mogelijkheid om een optie te nemen op een aandeel. De mensen die dit deden werden actionisten genoemd. Tegen betaling van een premie kochten zij het recht om de aandelen op termijn te kopen of te verkopen.

Op deze afbeelding is een overeenkomst voor de koop van aandelen van de WIC uit 1629 te zien. De actionist Isaac Casteleijn zou binnen een jaar WIC-aandelen van Pieter de Bitter kopen.

Deze overeenkomst werd twee keer op een vel papier opgeschreven. Hierna werd het doormidden geknipt, dwars door de kunstig geschreven letters A, B, C en D. Om de echtheid van het document te kunnen bewijzen, konden beide stukken tegen elkaar worden gelegd. Dit wordt een chirograaf genoemd.

Open deze bron 🡢

In 1630 veroverde de Republiek delen van Brazilië op Portugal. Sinds die tijd aasde Portugal op herovering van haar koloniën. Na een bloedige strijd van bijna 25 jaar gaven de Nederlandse kolonisten zich over en moesten ze huis en haard verlaten. Met het verlaten van de kolonie verloren ze ook hun inkomen. In deze bron verzochten voormalige kolonisten uit Brazilië de burgemeester van Amsterdam om een financiële vergoeding. Naar eigen zeggen hadden ze de West-Indische Compagnie altijd trouw gediend. Bovendien was de terugreis van Brazilië naar Nederland vol gevaren geweest: de kans bestond dat de voormalige kolonisten door een ander land tot slaaf gemaakt zouden worden. Die angst was niet ongegrond. In deze tijd was slavernij een algemeen machtsmiddel, waarbij het geoorloofd en geaccepteerd was dat de sterkere partij zijn vijand tot slaaf maakte.

Deze bron is een verzoekschrift van een groep voormalige kolonisten uit Brazilië. Ze vroegen onder andere de Amsterdamse burgemeester om het uitbetalen van een vergoeding en van het loon waar ze nog recht op hadden. In totaal vroegen de 21 mannen om een vergoeding van 26.017 gulden.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

De Doelen waren gebouwen waarin het schuttersgilde bijeenkwam om te vergaderen en te feesten. Er waren verschillende schutters in Amsterdam. De kloveniers schoten met een musketgeweer, de handboogschutters schoten met pijl en boog en de voetboogschutters gebruikten kruisbogen. In de loop van de zeventiende eeuw nam het belang van de schutterij af en werden deze gebouwen gebruikt door sociëteiten.

In de zeventiende en achttiende eeuw heeft de WIC verschillende hoofdkantoren gehad. In de tijd van notaris Pelgrom hadden zowel de WIC als de Sociëteit van Suriname hun hoofdkantoor in de Voetboogdoelen.

Open deze bron 🡢

Het jaar 1672 wordt ook wel het rampjaar genoemd. Het land leek reddeloos, de regering was radeloos en het volk was redeloos (zonder verstand), zo luidt het gezegde. Dit had voor een groot deel te maken met de Franse koning Lodewijk XIV, die met een enorm leger de Republiek was binnen getrokken. Het reusachtige Franse invasieleger had weinig moeite om het zuidelijk deel van de Republiek binnen te vallen. Op zee was de Republiek ook in een strijd verwikkeld geraakt met de Engelsen en vanuit het oosten vielen de bisdommen Münster en Keulen binnen. In Amsterdam brak onder de burgers paniek uit over de naderende troepen. Rekeninghouders haalden massaal hun geld van de Wisselbank en de koers van de aandelen van de VOC kelderde. Daarnaast bleef ook de aanleg van de grachtengordel gedurende deze periode stil liggen. Het was economisch een zware periode voor de Republiek. In de hierop volgende jaren werd het land ook nog eens getroffen door een tornado (1674) en Allerheiligenvloed (overstroming) (1675). Op de prent hierboven zie je 9 voorstellingen die te maken hebben met het rampjaar, de tornado en de overstroming.

Open deze bron 🡢

Stephanus Pelgrom was notaris van de stad Amsterdam, klerk van de West-Indische Compagnie en secretaris van de Sociëteit van Suriname. In 1677 maakte hij een leveringscontract op waarin hij eigenschappen beschreef waaraan de slaafgemaakten moesten voldoen. Naast leeftijd en de kostprijs werd er ook naar gezondheid gekeken. Zo beschreef dit leveringscontract dat de slaafgemaakten niet ziek mochten zijn.

Pelgrom was een van de vele notarissen die op deze manier betrokken waren bij slavenhandel en slavernij.

Klik onderaan deze pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van deze passage uit de tekst te lezen.

Open deze bron 🡢

De Sociëteit van Suriname werd in 1683 opgericht in Amsterdam. In dat jaar nam de WIC de stad Amsterdam en Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck aan als mede-eigenaren van de kolonie Suriname. De drie eigenaren vormden samen de Sociëteit van Suriname. De twee nieuwe eigenaren moesten elke bijna negentigduizend gulden inleggen, maar daar stond ook wat tegenover. De WIC beloofde zo veel tot slaaf gemaakten aan de kolonie te leveren als nodig was en bovendien zou de Sociëteit minstens 15 gulden verdienen aan elke tot slaaf gemaakte.

In 1791 werd de WIC opgeheven. De Sociëteit bleef nog tot 1795 bestaan. Met het uitroepen van de Bataafse Republiek in 1795 werd de Sociëteit opgeheven.

De prent is gemaakt in 1720. 

Open deze bron 🡢

Sinds 1661 was de werf van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) gelegen op het eiland Oostenburg. Hier was ook het Oost-Indisch Zeemagazijn gevestigd. Het gebouw bestond uit vier verdiepingen, waar de vele goederen werden opgeslagen die de VOC uit Azië had meegebracht. Ook waren hierachter werkplaatsen en loodsen aanwezig. Het was destijds het grootste industrieterrein ter wereld.

Aangezien schepen toentertijd vooral van hout waren gemaakt, bestond er altijd een gevaar voor brand. Op 14 mei 1690 brandde er op de werf van de VOC een schip in aanbouw gedeeltelijk af. Op deze prent van kunstenaar en uitvinder Jan van der Heyden is te zien dat de brand wordt geblust. Dit werd gedaan met behulp van een nieuwe soort brandspuit, die door Van der Heyden was uitgevonden. Hiermee werd het blussen van branden gemakkelijker, omdat deze brandspuit onafgebroken water kon geven. Mede door deze nieuwe brandspuit kon het schip worden gered.

Open deze bron 🡢

Van augustus 1697 tot januari 1698 bezocht de bekende Russische tsaar Peter de Grote de stad Amsterdam. Destijds trok de tsaar rond door West-Europa om diplomatieke contacten te verbeteren. In Amsterdam had hij echter een ander doel voor ogen. Hij wilde namelijk graag de moderne scheepsbouwtechniek bestuderen, zoals afgebeeld op de eerste prent. Daarnaast wilde hij de werven en magazijnen van de admiraliteit en de VOC leren kennen.

Gedurende vier maanden werkte de tsaar op de VOC-werf in Amsterdam en leerde hij het vak van scheepstimmerman. Hierna zou hij in Rusland leiding kunnen geven bij de bouw van een nieuwe vloot. Op de tweede afbeelding is het schip te zien waaraan tsaar Peter de Grote meewerkte, de Oost-Indiëvaarder Peter en Paul. Linksonder op de prent is Peter de Grote staand afgebeeld in een zeilbootje.

Open deze bron 🡢

De effectenmarkt stortte in 1720 compleet in. Vanuit Frankrijk was een paar jaar eerder de trend overgewaaid om waardepapieren te verhandelen in toekomstige ondernemingen die een hoog rendement beloofden. Door speculatie steeg ook de waarde van aandelen in de Verenigde Oost-Indische Compagnie en de West-Indische Compagnie tot grote hoogte.

Totdat de luchtbel in 1720 uiteenspatte en een aantal rijke Amsterdammers een groot deel van het vermogen kwijtraakte. Er werden vele spotprenten en gedichten over de desastreuze windhandel gemaakt. Op de spotprent die je hier ziet staat de tekst 'De Waerelds doen en doolen is maar een Malle Moolen'. Je ziet de waardepapieren door de lucht dwarrelen. Welke details op de prent vallen je nog meer op?

Open deze bron 🡢

Op vijfjarige leeftijd werd Wilhelmina Markus meegenomen naar Amsterdam. Haar moeder bleef in slavernij achter in Batavia. Hoe het Wilhelmina de eerste twaalf jaar in Amsterdam verging weten we niet. Wel kunnen we in de trouwregisters vinden dat Wilhelmina in 1722 op zeventienjarige leeftijd trouwde met de twaalf jaar oudere Tomas Kronenburg van Zutphen. In 1758 duikt Wilhelmina weer op in de archieven, ditmaal in een akte van notaris Cornelis van Homrigh, om een legaat uit een erfenis in ontvangst te nemen. Uit de akte blijkt dat Wilhelmina's eerste man is overleden en zij inmiddels is hertrouwd en verhuisd naar de Achterhoek. Wat de relatie van Wilhelmina met de notaris is, door wie zij als kind naar Amsterdam was gehaald en waarom ze de erfenis kreeg is niet precies duidelijk.

In de zeventiende en achttiende eeuw leefden vele tienduizenden mensen in gebieden onder het beheer van de VOC in slavernij. Sommige van hen kwamen net als Wilhelmina uiteindelijk in de Republiek terecht.

Open deze bron 🡢

Rond 1735 vervaardigde Hendrik de Leth deze prent met uitzicht op de binnenhaven in het IJ, het huidige Oosterdok naar de Oudeschans en de Prins Hendrikkade. De haven van Amsterdam was tussen 1300 tot eind 19de eeuw altijd volgeladen met schepen. Aan de linkerkant van de prent is het West-Indisch Huis met daarvoor het zeilschip Beeckesteyn weergegeven. Dit is de enige bekende afbeelding van een slavenschip van de WIC.

De Beeckestyn was een Nederlands WIC-schip dat zeven reizen maakte tussen 1722 en 1736, waarbij het rond de 4600 slaafgemaakten vervoerde vanaf de Afrikaanse westkust naar de koloniën Sint-Eustatius en Suriname. Tijdens de overtocht stierven er rond de duizend mensen op dit slavenschip.

Duizenden jongens en mannen vanuit heel Europa scheepten jaarlijks in bij de VOC en de WIC, velen van hen als matroos op een slavenschip. De in Amsterdam geboren Nicolaas Bergen was zo’n matroos. Hij werkte op het slavenschip d’Adrichem. De matrozen kwamen vaak uit arme gezinnen. Een matroos verdiende met een reis zo’n 10 gulden per maand. De meesten hadden al een jaarsalaris aan schulden voordat ze aan boord gingen, omdat ze zelf voor hun uitrusting en kost en inwoning moesten betalen.

Open deze bron 🡢

Tussen 1734 en 1747 werd Fort Nieuw Amsterdam gebouwd bij de samenstroom van de mondingen van de Commewijne en Surinamerivier. De benedenloop van de Surinamerivier kreeg zo een betere bescherming tegen indringers, waarna verschillende initiatieven werden ontplooid om plantages in cultuur te brengen. Voor de plantage ontwikkeld kon worden, moest de gouverneur van Suriname de grond uitgeven door middel van een zogenaamde 'warrand', voorzien van een meetbrief.

Plantage Jagtlust
Eén van de plantages die ontstond was Plantage Jagtlust. Op 31 december 1737 werd de warrand voor Jaglust uitgegeven. De volgende dag werd Jaglust in kaart gebracht voor de eigenaren Harmen Hendrik van de Poll en Frederik Berewout. De plantage werd uitgemeten en voorzien van nummers en tekens met een uitvoerige legenda. De grond bleek uitermate geschikt voor het planten van suikerriet.

Frederik Berewout
Frederik Berewout (1692-1777), één van de eigenaren van Jagtlust, was een belangrijke koopman in Amsterdam. Berewout was op veel manieren betrokken bij het reilen en zeilen van de Surinaamse plantages. Hij was bijvoorbeeld bewindhebber van de WIC en directeur van de Sociëteit van Suriname. Tevens was hij kerkmeester van de Westerkerk, directeur van de Groenlandse Visserij, koopman en importeur van West Indische suiker, reder van walvisvaartschepen en bankier. Naast Jaglust bezat Berewout nog meer plantages. Hij heeft echter nooit in Suriname gewoond en het is zelfs zeer de vraag of hij er ooit is geweest. 

Open deze bron 🡢

Niet alleen de VOC en de WIC handelden in tot slaaf gemaakten. Tot 1738 had de WIC het monopolie op de slavenhandel, maar nadat dit werd vrijgegeven mengden ook particuliere bedrijven zich in de handel.

Deze bron is een lijstje, gemaakt door een lid van de Amsterdamse familie Bicker. Hij noteerde tussen 1741 en 1745 welke schepen vanuit Amsterdam naar Afrika en West-Indië waren vertrokken en weer teruggekeerd, met vermelding van schippers, lastgelden en aantallen levend aangekomen tot slaaf gemaakten.

Open deze bron 🡢

Abraham van Peere, koopman te Vlissingen en hoogwaardig lid van de Zeeuwse afdeling van de VOC, vaardigde in 1627 een expeditie uit naar de rivier Berbice in Guyana. De regio rondom de rivier werd omgedoopt tot private kolonie onder het patroonschap van Van Peere. Berbice werd een plantagekolonie, waar suiker, cacao, katoen en koffie werden verbouwd door tot slaaf gemaakte Afrikanen. In 1720 werd de kolonie verkocht aan een aantal Amsterdamse handelaren, die de particuliere Sociëteit van Berbice oprichtten.

De leefomstandigheden in de kolonie waren bar slecht. Een groot probleem was het drankmisbruik en de vele geweldplegingen tegen de tot slaaf gemaakten. De spanningen liepen hoog op en kwamen in 1763 tot een uitbarsting, toen er een grote opstand uitbrak. Een groot deel van de Europese bevolking sloeg op de vlucht. Door militair ingrijpen uit de naburige koloniën werd de opstand neergeslagen. De opstand liet zijn sporen na in Berbice. Veel plantages waren onbruikbaar en grond was verwoest.

Willemina Balk was afkomstig uit Berbice, ze kwam voor haar opleiding naar Amsterdam.

Open deze bron 🡢

De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) nam niet alleen specerijen en edelmetalen mee terug uit Azië. Zo werden er vanaf de zeventiende eeuw ook regelmatig wilde dieren uit verre landen op VOC-schepen vervoerd. In Amsterdam werden deze dieren tijdelijk ondergebracht op de werf op Oostenburg totdat zij verkocht werden.

Op deze prent is een reclame-uiting uit 1751 te zien voor de menagerie van Jan Westerhof, bijgenaamd Blaauw Jan. Een menagerie was een verzameling van in gevangenschap gehouden exotische en wilde dieren. Dit was een voorloper van de moderne dierentuin. In de menagerie van Blaauw Jan leefden ook veel door de VOC meegebrachte wilde dieren als tijgers, leeuwen en bavianen.

Open deze bron 🡢

In juni 1763 was het VOC-schip de Nijenburg vertrokken naar Batavia om dure handelswaar te kopen. Aan boord waren daarom veel goudstaven en geld aanwezig. Een deel van de 236 bemanningsleden was echter ontevreden over de gang van zaken op het schip. Zij eisten van de stuurman dat hij naar Brazilië zou varen. Het in opstand komen van schepelingen tegen hun gezag wordt muiterij genoemd.

Nadat zij Brazilië bereikten, verlieten 64 bemanningsleden het schip. De rest van hen ging in het Franse Cayenne van boord. Hierbij namen zij goud van het schip mee en gaven dit erg gul uit. Dit was ook de autoriteiten opgevallen.

Zowel de muiters in Brazilië als in Cayenne werden opgepakt en terechtgesteld. 24 bemanningsleden werden vermoord. Op de eerste prent is te zien hoe de terechtgestelde muiters werden tentoongesteld in Kijkduin, bij Den Helder. Hun lichamen werden na hun terechtstelling opgehangen in harnassen, zoals op de tweede prent te zien is.

Open deze bron 🡢

In 1602 werd de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgericht. Het hoofdkwartier was in Amsterdam, gelegen in het Oost-Indisch Huis met de toegangspoort gelegen aan de Oude Hoogstraat 24. Via het tunneltje kwam je op de binnenplaats die toegang gaf tot het gebouw.

Veel Amsterdamse bestuurders, waaronder burgemeesters, waren ook bestuurder van de VOC. Zowel deze bestuurders als de Heren XVII, het centrale bestuur van de VOC, hielden hun vergaderingen in dit gebouw. Daarnaast bevond zich ook de boekhouding van de VOC en werden er kaarten bewaard. Het bedrijf had het monopolie op de handel met Azië. Op de Amsterdamse beurs werd er dan ook druk gehandeld in aandelen VOC.

Op deze prent is Willem V afgebeeld die zitting neemt als opperbewindhebber van de VOC in de Grote Zaal van het Oost-Indisch Huis.

In de loop van de geschiedenis van de VOC werden diverse gebieden onrechtmatig en vaak met veel geweld in bezit genomen, zoals het Molukse eiland Banda, waar in 1621 het grootste deel van de bevolking werd uitgemoord. Arbeid binnen de VOC was grotendeels gebaseerd op slavernij. Rond 1750 werkten er meer dan 75.000 slaafgemaakten in de gebieden bestuurd door de VOC. In 1800 werd de VOC definitief opgeheven. In 1860 werd de slavernij in Nederlands-Indië officieel afgeschaft.

Open deze bron 🡢

Nadat in 1674 de West-Indische Compagnie (WIC) failliet was gegaan, werd als opvolger de Nieuwe West-Indische Compagnie opgericht. Op deze prent is te zien dat stadhouder Willem V in 1768 als opperbewindhebber zitting nam in de zaal van het West-Indisch Huis.

Van 1674 tot 1792 waren achtereenvolgens beide handelsbedrijven in dit West-Indisch Huis op Singel 425 gevestigd. Ook de Sociëteit van Suriname zetelde zich hier geruime tijd. Op de tweede afbeelding is een tekening van de poort van dit West-Indisch Huis te zien. Naast deze poort hangen veel aanplakbiljetten van vooral veilingen. Bovendien is op de voorgrond een officier van de WIC afgebeeld.

Open deze bron 🡢

Vanaf 1520 werden weeskinderen van Amsterdamse poorters opgevangen in het Burgerweeshuis, het huidige Amsterdam Museum. Hier werden deze wezen opgevangen en werden zij tot hun twintigste verjaardag opgeleid. Het stadsbestuur probeerde zo te voorkomen dat zij na het verlaten van het weeshuis heel arm zouden worden. 

De jongste kinderen leerden rekenen, schrijven en lezen. Hierna moesten zij een vak gaan leren. Meisjes leerden breien en naaien in de ateliers van het weeshuis, terwijl de jongens buiten het Burgerweeshuis aan het werk gingen. Vele jongens werden zo ook te werk gesteld op schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). 

Op de eerste afbeelding is een schuldbekentenis van een weesjongen te lezen. Hij geeft hierin aan dat hij 150 gulden schuldig is aan het Burgerweeshuis. Dit document werd op 13 augustus 1789 ondertekend door Jacob Eweg voordat hij met het VOC-schip Vasco da Gama naar Batavia vertrok.

Op de tweede afbeelding is een gedeelte van een achttiende-eeuwse lijst te zien, waarin werd bijgehouden welke weeskinderen uit het Burgerweeshuis met de VOC naar Oost-Indië waren vertrokken. Daarnaast is af te lezen wanneer en op welk VOC-schip de jongens zijn uitgevaren. Zo kan je bij de rode pijl lezen dat Jan Lankhaar in 1750 op het schip Ghiesenburg was vertrokken en op 5 november 1758 is overleden op Bantam (Java).

Open deze bron 🡢

Op 13 april 1822 stortte de rechtervleugel van het Oost-Indisch Zeemagazijn op het eiland Oosterburg in Amsterdam spontaan in. Het was een enorm pakhuis van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). In het magazijn werden kostbare goederen opgeslagen die de VOC vanuit Azië had gehaald. Door de instorting ging al het opgeslagen graan (5 miljoen kilo) verloren.

Deze tekening geeft op een symbolische manier de ondergang van de VOC weer. Het gigantische Zeemagazijn droeg in de zeventiende en de achttiende eeuw bij aan de macht en rijkdom van de VOC en van Amsterdam. Vanaf 1880 viel de winst van de VOC tegen en werden de vaste kosten te hoog. Ook was er steeds meer geld nodig om het handelsgebied van de VOC te verdedigen. Uiteindelijk werd de VOC in 1800 opgeheven. Na de opheffing raakte ook het magazijn in verval.

De dagen na de instorting trok de plek veel ramptoeristen. Sommige nieuwsgierigen roeiden in bootjes langs de puinhopen. In de beeldbank staan nog veel prenten en tekeningen die van het incident zijn gemaakt.

Open deze bron 🡢

Op 29 maart 1824 werd de Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM) door koning Willem I (1772-1843) opgericht in Den Haag. Koning Willem I vond het belangrijk dat Nederland weer een sterke internationale handelspositie kreeg. Dit zou gerealiseerd moeten worden door het uitbreiden van handelswegen naar alle hoeken van de wereld, waaronder de Indische Archipel.

In het begin was de NHM vooral gericht op Nederlands-Indië, het huidige Indonesië. Na de ondergang van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) hadden de Engelsen en Amerikanen de import en export van koloniale producten van Nederlands-Indië in handen. Deze handel moest worden teruggewonnen en winstgevend voor Nederland zijn.

De NHM ging vanuit Nederlands-Indië de handel in koloniale producten en het vervoer regelen. Ook kwam er een nieuw staatsbestuur die zich vanaf 1830 bezig hield met het cultuurstelsel.

Je ziet hier een register van aandeelhouders in de NHM uit 1824. Koning Willem I nam deel met 4000 aandelen, ter waarde van maar liefst 4 miljoen gulden.

Open deze bron 🡢

Op 4 december 1682 tekende de inheemse leider Uquerika twee machtigingen bij de Amsterdamse notaris Dirck van der Groe. Uquerika werd daarin omschreven als ‘Generael van de Indianen woonende tot Suriname’. Hij was één van de eerste inheemse Surinamers in Amsterdam, en waarschijnlijk de allereerste die een geschreven bewijs van zijn aanwezigheid achterliet. 

Duizenden jaren leefden er Lokono (Arawakken) en Kari’na (Karaïben) in Suriname, voordat Europeanen tegen het einde van de zestiende eeuw ten tonele verschenen. Vanaf dat moment werden vele Inheemsen tot slaaf gemaakt. Vanaf de 1678 werd er openlijk strijd geleverd.  In 1686 werd er een vredesverdrag gesloten, waarin het tot slaaf maken van Inheemsen werd verboden. Daar hield zeker niet iedereen zich aan. Toen Generaal Uquerika naar Amsterdam reisde, was het nog volop oorlog.

Uquerika voer samen met David Drago, telg uit de Surinaams-Joodse trans-Atlantische familie Nassy-Drago. Drago sprak de 'Nederlantse & Indiaensche spraecke' en kon daarom tolken bij de notaris. Kennelijk was Uquerika onder de indruk van wat hij in Amsterdam gezien had. Zijn ‘groote verhalen van soo een groot ende wonderlijck land en volk’ vormden voor de Arawakse leider Erikeja Jupiter zelfs aanleiding om een paar jaar later ook naar Amsterdam te reizen.

Je ziet op de afbeelding de handtekening van Uquerika onder een machtiging aan Manuel Aboaf, schoonzoon van David Nassy, om geld te innen. De machtiging zit in een akte in het archief van de Amsterdamse Notarissen. 

Open deze bron 🡢

De Sociëteit van Suriname werd in 1683 opgericht in Amsterdam. In dat jaar nam de WIC de stad Amsterdam en Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck aan als mede-eigenaren van de kolonie Suriname. De drie eigenaren vormden samen de Sociëteit van Suriname. De twee nieuwe eigenaren moesten elke bijna negentigduizend gulden inleggen, maar daar stond ook wat tegenover. De WIC beloofde zo veel tot slaaf gemaakten aan de kolonie te leveren als nodig was en bovendien zou de Sociëteit minstens 15 gulden verdienen aan elke tot slaaf gemaakte.

In 1791 werd de WIC opgeheven. De Sociëteit bleef nog tot 1795 bestaan. Met het uitroepen van de Bataafse Republiek in 1795 werd de Sociëteit opgeheven.

De prent is gemaakt in 1720. 

Open deze bron 🡢

In het midden van de 17de eeuw vestigde een groep Portugees-Joodse Amsterdammers zich in Suriname. Zij hadden in de halve eeuw daarvoor, op de vlucht voor de inquisitie, een veilig heenkomen gezocht in Amsterdam en Brazilië. Op de Surinaamse plantages konden deze vluchtelingen in vrijheid en veiligheid leven. In 1684 schonk Samuel Nassy een stuk land in het binnenland van Suriname aan de Portugees-Joodse gemeenschap in Suriname. Zij stichtten een Joods dorp en bouwden een synagoge. Het stuk land staat nu nog altijd bekend als de Jodensavanne. Eind 2022 werd dit gebied voorgedragen als UNESCO- werelderfgoed.

Op deze 17de-eeuwse kaart van de Surinamerivier zijn niet alleen de Jodensavanne (‘Joods dorp en Sinagoge’), maar ook verschillende Inheemse dorpen in de buurt ingetekend (hier denigrerend aangeduid met de term ‘wilden’). De verschillende huizen langs de rivier en Cassiporkreek zijn plantages met de familienamen van de eigenaars. De familienamen Nassy en Drago komen meerdere keren voor op de kaart. Je kunt goed inzoomen op de tweede afbeelding, waarin je een detail van de kaart ziet. 

De kaart werd door landmeter Maurits Walraven gekopieerd naar de zogenoemde Labadistenkaart uit 1686. Tot ca. 1920 maakte deze kaart deel uit van de collectie van de Koloniale Bibliotheek in Paramaribo.

Open deze bron 🡢

Samuel Cohen Nassy was eigenaar van honderden mensen in slavernij. Een van hen, Judith, nam hij mee naar Amsterdam. In zijn testament beloofde Nassy haar na zijn dood vrij te maken. Op zijn sterfbed verzocht Judith om vrijheid voor haar zoon Siro, Nassy stemde hiermee in. Alle andere slaafgemaakten op de plantages van Nassy werden eigendom van zijn erfgenamen.

Je ziet hier een verklaring dat Samuel Nassy op zijn sterfbed instemde met de vrijmaking van Siro, opgemaakt op 4 mei 1701. Klik bij de 'Beschikbare tools' op Transcripties om een stukje tekst te lezen uit de verklaring. 

Let op: in de transcriptie wordt een term gebruikt die nu als kwetsend wordt ervaren

Open deze bron 🡢

Rond 1769 werd een Afrikaanse man weggerukt uit zijn vertrouwde omgeving. Hij werd verhandeld, gebrandmerkt, verscheept, uiteindelijk als slaaf verkocht en tewerkgesteld op plantage Bleyenhoop aan de Cottica. Zijn oorspronkelijke identiteit werd hem ontnomen en in Suriname werd hij voor de tweede keer gebrandmerkt. De koloniale machthebbers legden hem de naam Chocolaad op.

Nadat hij valselijk werd beschuldigd van in het bezit hebben van vergif, vluchtte hij van de plantage. Enkele weken later werd Chocolaad opgepakt en verhoord door de koloniale autoriteiten. Uit een verhoor blijkt dat hij ‘zijn scheepsmaat’ achterna was gegaan, een persoon die hij had ontmoet aan boord van het slavenschip en met wie hij op Bleyenhoop terecht was gekomen.

Een verslag van dit verhoor werd bewaard in het archief van het Hof van Politie in Paramaribo. Tijdens het verhoor op 16 februari 1770 vertelde Chocolaad “dat vier daege voordat hij weggeloopen was, een scheepsmaat van hem was weggeloopen denkende dat hij hem in het bosch zoude vinden doch dat hij hem niet gesien heeft [...]”.

Klik bij de 'Beschikbare tools' op Transcripties om dit stukje tekst te lezen in het verhoor.

De archieven die beheerd worden door het Nationaal Archief Suriname en Stadsarchief Amsterdam zijn grotendeels gevormd door de koloniale machthebbers. Het is daarom niet eenvoudig om het leven van mensen in slavernij te reconstrueren. Verhoren van slaafgemaakten die in verzet kwamen, zijn een belangrijke bron voor het schetsen van een beeld van hun leven. Het zijn zeldzame momenten waarop de woorden van de onderdrukten werden vastgelegd.

 Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Verreweg de meeste tot slaafgemaakten in Suriname werden pas op 1 juli 1863 formeel vrijgemaakt, en moesten vervolgens nog eens tien jaar doorwerken. De handel in mensen ging tot vlak voor de afschaffing van slavernij door. Zo blijkt uit het verhaal van Constant.

Hij werd met toestemming van de koloniale overheid in 1860 verkocht van plantage ’t Vertrouwen, eigendom van de Amsterdamse familie Taunay, aan plantage Crappahoek, eigendom van de Amsterdamse familie Charbon. Deze plantages lagen honderden kilometers uit elkaar. Hierdoor werd Constant niet alleen losgerukt uit zijn vertrouwde omgeving, maar ook gescheiden van zijn 17-jarige zus Sanna.

In 1863 kreeg de familie Charbon 56.700 gulden uitgekeerd voor het verlies van hun menselijk eigendom, waarvan 300 voor Constant. Constant kreeg de naam Hares opgelegd, Sanna de wrange naam Teloor, wat verloren betekent.

Het document dat je hier ziet is de melding van de firma Charba & Zoon dat zij Constant hebben gekocht om te werken op de plantage Crappahoek. Klik bij de 'Beschikbare tools' op Transcripties om een stukje tekst te lezen uit het document.

Slaafgemaakten op de plantages in Suriname werden gebrandmerkt met een zilveren staaf, een pijnlijk en vernederend gebruik. Op plantage ’t Vertrouwen gebeurde dat in de 18de eeuw met de letters I.P.T., de initialen van Jean Paul Taunay, de eerste eigenaar van de plantage. Als tweede afbeelding zie je een lijst met slavenmerken van de plantages Beneden-Cottica uit 1770. Ook deze lijst wordt bewaard in het Nationaal Archief van Suriname.

Klik onderaan de pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de letterlijke transcriptie van dit document te lezen.

Open deze bron 🡢

Het archief van de Familie Charles is een bijzonder archief. Het bevat namelijk brieven geschreven door een tot slaaf gemaakte. Het Stadsarchief heeft ontzettend veel documenten die gaan over slavernij, maar zelden komen de tot slaaf gemaakten zelf aan het woord.

Stamvader Johannes Charles (ca. 1792 - 1872) werd geboren in de omgeving van Elmina, toentertijd het hoofdkwartier van de Nederlanders aan de West-Afrikaanse kust. Als kind werd Johannes tot slaaf gemaakt en weggevoerd naar Suriname, waar hij werd verkocht aan Johannes Buschman. In 1817 werd hij vrijgemaakt en meegenomen naar Nederland als bediende van Majorin Elisabeth Bijval, zelf in 1776 in slavernij geboren. Andere familieleden en zijn tweejarige zoontje Gideon bleven achter in Suriname, waar zij nog steeds in slavernij verkeerden tot 1863. In Nederland trouwde Johannes met de Rotterdamse Elisabeth van Eijbergen met wie hij tien kinderen kreeg.

Hoewel Johannes in Nederland woonde, hield hij wel contact met zijn familie in Suriname en dus ook met zijn zoontje Gideon. In het archief van de Familie Charles zijn enkele brieven bewaard gebleven die Gideon stuurde aan zijn vader en aan zijn broers en zussen. Deze brief stuurde hij in januari 1863. In de brief schreef Gideon dat hij was gemancipeerd, dat wil zeggen: vrijgelaten uit slavernij. Lang kon Gideon hier niet van genieten. Amper een jaar later overleed hij, op 48-jarige leeftijd.

Bij de rode pijl zie je de volgende zin staan:

Deze diende U te laten weten dat ik en mijne geheele betrekking door mijn Heer
Box is gemancipeerd

Klik onderaan deze pagina onder het kopje 'Beschikbare tools' op 'Transcripties' om de hele tekst van dit document te lezen.

Op de tweede afbeelding zie je de voorpagina van de Surinaamsche Courant van 25 december 1862. Hierin werd de vrijmaking van Gideon Charles en zijn moeder gepubliceerd (bij nr.22). Gideon en zijn moeder kregen de achternaam Blijswijk, zijn vrouw en kinderen de achternaam Baarn.

Open deze bron 🡢

Op 1 mei 1883 opende koning Willem III op het Museumplein in Amsterdam de Internationale Koloniale en Uitvoerhandeltentoonstelling. Het belangrijkste doel van de tentoonstelling was het bevorderen van de koloniale handel. De koloniën werden in Nederland vooral als wingewesten gezien, rijk aan rubber, suiker, koffie en tabak. Amsterdam was met zijn haven, vele bankiers en handelskantoren het centrum van deze handel, die de stad weer rijk maakte. Het geweld dat achter deze economische groei schuilde, werd tijdens de wereldtentoonstelling zorgvuldig buiten beeld gehouden.

Het terrein stond vol met landenpaviljoens, tenten, kiosken en restaurants. Er waren nieuwe technologische uitvindingen en een enorme Chinese boot. Voor de ingang van het Koloniaal Gebouw stond een gigantisch gipsen beeld van J.P. Coen. Het Nederlands paviljoen was tot de nok toe gevuld met etnografische objecten. Die waren verscheept uit de koloniën, vooral Nederlands-Indië.

Maar er waren niet alleen machines en bijzondere voorwerpen te zien. Er werden ook mensen tentoongesteld. In het zogenaamde ‘Javaanse dorp’ woonden tijdelijk 38 volwassenen en kinderen van Java en Sumatra, die kunst, dans en muziek uit deze regio naspeelden. In een nagebouwd Surinaams dorp werd een karikatuur van het leven in Suriname getoond, met 28 Surinamers als acteurs. Zo kon het beeld bevestigd worden dat de kolonisator nodig was om deze mensen te helpen, met modern vervoer, westerse geneeskunde, christendom en onderwijs.

De wereldtentoonstelling meer dan een miljoen bezoekers. Voor velen was het een eerste bezoek aan Amsterdam. Ze zagen een stad in verbouwing. Vlak bij het tentoonstellingsterrein was het Rijksmuseum in aanbouw en werd het fundament voor het Concertgebouw gelegd. Veel bezoekers kwamen met de trein naar de hoofdstad, al was station Amsterdam Centraal nog niet klaar. Amsterdam was een echte toeristische trekpleister geworden.

Open deze bron 🡢

Na de afschaffing van de slavernij in 1863 opende de Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM) toch nog een vestiging in Suriname. Vanaf 1866 was de NHM actief in de suikercultuur.

In 1883 werd een grote suikerfabriek op de koffieplantage Mariënburg geopend. De fabriek lag op een zeer geschikte locatie. Suikerriet kon worden aangekocht van de omliggende plantages. Van het riet werd onder andere de Black Cat Rum gemaakt. Op de afbeelding zie je verschillende labels van deze rum.

Pas in 1964 werd deze fabriek, als laatste onderdeel van het cultuurbedrijf, verkocht.

In de presidentskamer van het hoofdkantoor van de NHM aan de Vijzelstraat in Amsterdam hangt een schilderij van Hobbe Smith. Op het schilderij zijn de pakhuizen van de West-Indische Compagnie aan het ’s Gravenshekje te zien. Het was een geschenk van het personeel van de NHM in Suriname.

Open deze bron 🡢

Op 22 februari 1898 werd de Surinaamse antikoloniale schrijver, verzetsstrijder en activist Anton de Kom in Paramaribo geboren. Dit was destijds de hoofdstad van de Nederlandse kolonie Suriname. De Koms vader was een voormalig slaaf en zijn moeder was afkomstig uit een vrije familie. In 1920 emigreerde De Kom naar Nederland en ging hij voor een korte periode in Amsterdam wonen.

Vanaf 1929 ging Amsterdam echter gebukt onder grote werkloosheid. Ook Anton de Kom had destijds geen vaste baan meer. Hij was namelijk in 1933 uit Suriname verbannen en werd daarna gedwongen om naar Nederland terug te keren. Op deze afbeelding is te zien dat hij in 1933 aanwezig was bij een werklozenbijeenkomst in Amsterdam. Via een werkverschaffingsproject kwam De Kom in 1939 alsnog aan een baan. Deze projecten waren destijds speciaal opgezet om werklozen van werk te voorzien.

De Koms bekendste boek is Wij slaven van Suriname (1934). Hierin bekritiseert hij op felle toon de uitbuiting, het racisme en de koloniale overheersing van Nederland over Suriname. De Kom schreef hiermee als eerste Surinaamse auteur een boek over de geschiedenis van Suriname.

In Zuidoost is er een plein naar Anton de Kom vernoemd, het Anton de Komplein. In 2006 is hier ook een standbeeld van de antikoloniale schrijver onthuld. Op dit beeld staan zijn dichtregels: ‘Strijden ga ik! Eerst nà d'overwinning kom ik terug…’

Wil je meer weten over Anton de Kom? Klik hier voor meer informatie.

Rechthebbende afbeelding 1: Erven C.A.J. van Angelbeek

Open deze bron 🡢

Het Archief van de Regenten van het Aalmoezeniersweeshuis en rechtsvoorganger gaat over de periode 1613-1841. Het gaat in totaal om 38 meter archief. Aan de slijtage van de boekbanden kun je zien dat de archiefstukken vaak zijn geraadpleegd.

De oudste registers van de Ingenomen kinderen zijn van 1682. Vanaf 1784 werden vondelingen apart geregistreerd. Ook de gegevens van de minnen werden genoteerd, in de registers met Uytbesteden kinderen. Daarin werd opgeschreven welke kinderen bij welke min waren ondergebracht. Er werd ook genoteerd waar de min woonde en hoe het de kinderen verging die bij haar ondergebracht waren.

De innameboeken zijn zo bijzonder omdat ze naast een nauwgezette administratie ook de briefjes bevatten die bij de vondelingen werden aangetroffen. Je ziet op de foto goed dat de boeken aan één kant erg dik zijn: dit komt door de ingeplakte briefjes aan de onderzijde. Op de tweede en derde afbeelding zie je voorbeelden van pagina’s met ingeplakte briefjes.

Open deze bron 🡢

Op deze prent zie je het Aalmoezeniershuis afgebeeld. Aalmoezeniers waren armenvaders, die de aalmoezen verstrekten aan de armen. Een aalmoes is een ander woord voor liefdadigheid, het geven van geld of materiële hulp aan de armen.

In Amsterdam werd in 1613 een college van Aalmoezeniers opgericht in een vleugel van het voormalige Clarissenklooster aan het Singel. Op straat speurden 'provoosten' -een soort politiemannen- actief naar bedelaars om hen naar het armenhuis te brengen. De aalmoezeniers lieten ook brood, boter en kaas uitdelen aan de behoeftige huisgezinnen.

Een belangrijke taak van van de armenvaders was de zorg voor verlaten kinderen en vondelingen. Die werden niet in het armenhuis opgenomen, maar werden 'uitbesteed',  ze gingen naar gastgezinnen. Aanvankelijk waren dat er zo'n zestig per jaar, maar in 1649 was dat aantal opgelopen tot zevenhonderd kinderen. Er ontstond een tekort aan gezinnen die de kinderen konden opvangen.

In 1663 liet het stadsbestuur op verzoek van de aalmoezeniers een aparte instelling bouwen voor de opvang van alle verlaten kinderen en vondelingen. Het nieuwe Aalmoezeniersweeshuis verrees op een groot perceel aan de Prinsengracht.

Open deze bron 🡢

Aalmoezeniers of armenvaders zorgde vanaf 1613 voor de hulpbehoevende nieuwkomers, volwassenen én kinderen. Zij begonnen een armenhuis voor opvang en bedeling (verstrekking van turf en levensmiddelen), het Aalmoezeniershuis aan het Singel.

In 1666 opende speciaal voor wezen, verlaten kinderen en vondelingen het Aalmoezeniersweeshuis aan de Prinsengracht, tussen de Leidsestraat en de Leidsegracht.

Vanwege het grote aantal kinderen dat aan het weeshuis was toevertrouwd, zat de instelling voortdurend krap bij kas. Inkomsten werden onder meer verworven door de hondenbelasting, het ophalen van vuilnis en de verhuur van lantaarns en een bruidsslee of bruidsschuit.

Op deze prent zie je naast het wapen van Amsterdam wapenschilden van regenten en regentessen van het weeshuis. Rechts een moeder die haar kind te vondeling legt, links een min met kinderen. We zien ook weesjongens en -meisjes in hun zondagse kostuum. Voor het huis zijn verschillende inkomstenbronnen verbeeld: het ophalen van vuilnis, de verhuur van verlichting en van de bruidsslee en bruidsschuit.

Open deze bron 🡢

Open deze bron 🡢

Hier ze je een innameboek van het Aalmoezeniersweeshuis. Op de linkerpagina de inschrijving van een vondeling: een baby achtergelaten op straat. In het boek werd genoteerd op welke dag en waar het kind was gevonden, in dit geval op 11 juni 1791 op de Keizersgracht bij de Runstraat. Er werd een briefje gevonden, in het boek wordt genoteerd: 'zonder eenig berigt'.

De regenten van het Aalmoezeniersweeshuis waren beurtelings verantwoordelijk voor de naamgeving. De één had een voorkeur voor absurde achternamen, de ander gaf de vondelingen meer neutrale namen. Vaak was er een verwijzing naar de vindplaats, zoals Van der Trap, Hoek, en Prins; een verwijzing naar de Prinsengracht. Dit jongetje kreeg de naam Abel Weetniet.

Vier dagen na Abel wordt een meisje gevonden, ook zonder briefje. Zij krijgt de naam Anna Weetveel. Een verwijzing naar Weetniet, maar ook naar het feit dat de regenten kunnen achterhalen wie zij was. Haar moeder Anna Lages was ongehuwd, en opgenomen in het Pesthuis.

Op de tweede afbeelding zie je een pagina uit het doopregister van het weeshuis, hier zie je zowel de naam van Abel als die van Anna staan.

Bekijk ook de animatie die gemaakt is over het leven van Abel Weetniet.

Open deze bron 🡢

Overleden Amsterdammers die voor sectie naar het gasthuis werden gebracht en daar op het kerkhof begraven werden heetten ‘haaldoden’. In het archief van de Burgerlijke Stand zijn registers waarin de namen van de haaldoden en de omstandigheden waaronder zij werden aangetroffen staan opgetekend.

In registers, die lopen van 1777 tot 1811, tekenden ambtenaren op om wie het ging en op welke plaats de persoon aangetroffen was. Ook de datum en de mogelijke doodsoorzaak werden vermeld. Deze registers in het archief van de Burgerlijke Stand worden de boeken van de haaldoden genoemd. Vaak kon men de overledenen niet meer identificeren. Na verdrinking waren bijvoorbeeld hun gezichten opgezwollen en onherkenbaar geworden. Aan sommige bladzijden zijn daarom met een speld lapjes vastgeprikt. Het zijn stukjes stof met geborduurde initialen, afkomstig uit de kleding van de haaldoden. Men hoopte op die manier onbekende personen later te kunnen identificeren.

Op deze pagina zie je bij de rode pijl een inschrijving van een 'eerstgeborene', opgehaald bij de Prinsengracht bij het Aalmoezeniersweeshuis, in een kaartendoos. Zeer waarschijnlijk was dit kindje te vondeling gelegd, maar is het dus niet op tijd gevonden. Met de term eerstgeborene werd een pasgeboren baby bedoeld.

Open deze bron 🡢

Hier zie je een fragment uit 'De Amsterdamsche Courant' uit 1797. Rond het jaar 1800 was het aantal vondelingen sterk toegenomen. Aan het begin van de achttiende eeuw lag er gemiddeld eens per twee weken een kind op de stoep, maar rond 1790 gebeurde dat meer dan eenmaal per dag. Het Aalmoezeniersweeshuis zal vol, en er waren honderden pleeggezinnen nodig om de baby's en jonge kinderen op te vangen.

Het stadsbestuur moest in actie komen, in 1797 besloten zij het verbod op het te vondeling leggen nieuw leven in te blazen. Met deze maatregelen hoopte het stadsbestuur de grote aantallen terug te dringen en zo de hoogoplopende uitgaven van het weeshuis te verkleinen. Het had even effect: binnen een jaar lagen er honderd kinderen minder op de stoep, maar in 1799 steeg het aantal alweer tot het oude niveau.

Open deze bron 🡢

Bij veel te vondeling gelegde baby’s werden briefjes gevonden. Deze werden ingeplakt in de innameboeken. Sommige dienden als bewijsmateriaal waarmee ouders hun kinderen later hoopten terug te krijgen. Ze kopieerden dan het briefje dat ze aan hun kind meegaven, zodat ze een uniek document konden laten zien. Anderen voegden een halve speelkaart of prent toe, de ouders hielden dan de andere helft. Hier zie je een voorbeeld van een speelkaart die aan twee zusjes van 2 en 4 was meegegeven, samen met een briefje met hun namen.

Sommige vondelingen dankten hun nieuwe achternamen aan de meegegeven bewijsstukken. De regenten die de namen moesten bedenken haalde hun inspiratie uit deze bijzondere briefjes.

Zo had Jan Lindt (zie tweede afbeelding) een groen lintje met goud borduursel bij zich, en Johanna Hals (zie derde afbeelding) een gekleurd portretje waarop vooral de hals te zien is. Janus Johannes Ruijteveld (zie vierde afbeelding) had een papiertje bij zich dat in een geruite driehoek was geknipt.

Open deze bron 🡢

In dit anonieme pamflet 'Droevige Klagt van een Aalmoeseniers-weeskind' lees je een aanklacht tegen koning Lodewijk Napoleon. Hij wilde de Franse greep op de Nederlanden verstevigen, en geld en soldaten leveren voor alle ambitieuze oorlogsplannen. Een van de plannen was om oudere weesjongens, vanaf zestien jaar, te laten opleiden tot soldaten.

De publieke opinie keerde zich tegen deze 'ondragelijke Dwingelandij' van de Franse koning, zoals je kunt lezen in dit pamflet. Tegen hun zin moesten de regenten van het Aalmoezeniersweeshuis toch alle gezonde jongens vanaf zestien jaar met een minimale lengte van 1,41 meter aan het Franse leger overdragen. Groot was de woede toen bleek dat de jongens niet naar de Militaire Kweekschool in Den Haag zouden gaan, maar direct naar het Legioen Velites in Naarden en Amersfoort. Ze zouden dus meteen in actieve dienst gaan.

Er ontstonden oploopjes bij het weeshuis, en sommige weesjongens liepen weg. Maar uiteindelijk werden er op 22 juli 1809 186 weesjongens met de trekschuit naar Utrecht gebracht. Hier werden ze gekeurd. 59 van hen werden afgekeurd wegens lichaamsgebreken of geringe lengte. De overgebleven jongens werden opgenomen in het Legioen Velites, daar kregen ze een spoedopleiding als soldaat.

Open deze bron 🡢

Tussen 1780 en 1830 stagneerde de economie, en daar hadden vooral de onderste klassen van de samenleving last van. De prijzen voor levensonderhoud stegen, terwijl de inkomens laag bleven. Amsterdammers hadden steeds minder te besteden. Onverwachte tegenslagen zoals ziekte, werkloosheid en het wegvallen van kostwinners brachten vele gezinnen aan de bedelstaf.

Op deze tekening uit 1808 tekent Christiaan Andriessen een groep mensen die zich ontfermt over een vrouw die haar man heeft verloren.

Onder de tekening heeft hij geschreven: 21 junij. deze vrouw had haar man verloren was met enige kinderen blyven zitten zonder bestaan.

Bittere armoede was de belangrijkste reden voor het stijgende aantal vondelingen aan het begin van de negentiende eeuw. In het jaar dat deze tekening werd gemaakt werden er 540 kinderen te vondeling gelegd, gemiddeld meer dan één per dag dus.

Open deze bron 🡢

Hier zie je een overzicht van wat er in het Aalmoezeniersweeshuis gegeten is tussen 8 en 15 februari 1818. Het menu was tamelijk eenzijdig. ’s Ochtends aten de kinderen roggebrood met boter en kaas. De warme middagmaaltijd bestond ’s winters uit erwtensoep, bonen met zure saus of gort in zoete melksaus of met boter. ’s Avonds kregen ze pap: rijstebrij, karnemelkspap van gerst of gruttenmeel of gortepap. Op zaterdag was er vaak een extraatje: zoete stroop in hun karnemelkspap.

Tijdens de kermismaand september was er vaak iets feestelijks: op zondag een hutspotmaaltijd met pruimen en rozijnen, en een aantal maaltijden met haring en tuinbonen.

En wist je dat de kinderen bier dronken bij het eten? Dit was bier met een heel laag alcoholpercentage. Het weeshuis beschikte wel over eigen waterpompen, maar dat water was niet altijd drinkbaar.

Open deze bron 🡢

Hier zie je een pagina uit een minnenbetaalboek, een register waarin het weeshuis bijhield hoeveel en wanneer elke min betaald kreeg voor haar werk. Een min was een pleegmoeder in dienst van het weeshuis, in dit geval het Aalmoezeniersweeshuis.

Vondelingen kwamen niet direct in het weeshuis terecht, bijna altijd waren het baby's die zo snel mogelijk borstvoeding nodig hadden. Ze kwamen dan bij een 'natte min' terecht die ze dat kon geven. Voor de verzorging van oudere kinderen -tot ongeveer vijf jaar- werd er een beroep gedaan op 'droge minnen'. Pas vanaf een jaar of vijf gingen kinderen naar het grote weeshuis aan de Prinsengracht, tot die tijd woonden ze in het gezin van de min.

De minnen kregen betaald voor hun werk, maar het was geen vetpot. Het weeshuis betaalde een droge min vijftien gulden per kwartaal, een natte min kreeg zeventien gulden. Ieder kwartaal konden de minnen hun loon en nieuwe kleding voor hun minnenkind ophalen.

Open deze bron 🡢

Nederland was sterk verarmd in de tijd na de Franse overheersing, aan het begin van de negentiende eeuw. Vooral in de steden leefden gezinnen in grote armoede.
In 1818 richtte generaal Johannes van den Bosch de Maatschappij van Weldadigheid op. Zijn idee was om arme mensen in de steden de woeste gronden in Drenthe te laten ontginnen en bewerken. Hij kreeg steun van koning Willem I. De kolonisten kregen een huis, meubels, kleding, gereedschap en voeding, die ze door hard te werken konen terugbetalen.

Al snel kwam ook het plan op om weeskinderen naar de koloniën in Veenhuizen te sturen. Ook het gemeentebestuur van Amsterdam zag hier wel iets in. Het Aalmoezeniersweeshuis zat vol, en er was constant gebrek aan geld. De regenten weigerden mee te werken aan de verplichte overbrenging van hun kinderen naar Veenhuizen. Dat had direct gevolgen voor de financiële ondersteuning van het weeshuis door een besluit van koning Willen I: de geldkraan voor weeshuizen die niet meewerkten aan overplaatsing naar Veenhuizen werd dichtgedraaid.

Dit betekende het einde van het Aalmoezeniersweeshuis. In 1828 ging de administratie over naar een nieuwe instelling: de Inrichting van Stadsbestedelingen. Tussen 1824 en 1859 zijn in totaal 8602 kinderen in Veenhuizen ondergebracht. Van hen kwam bijna de helft uit Amsterdam.

Op deze prent uit 1825 zie je onder no.7 en 8 afbeeldingen van de koloniën in Drenthe, vergezeld van een gedichtje. Bekijk ook de andere afbeeldingen op de prent. Kun je ontdekken wat het hoofdonderwerp is?

Open deze bron 🡢

Op 6 februari 1827 werd een vier weken oude baby achtergelaten op de Nieuwe Herengracht. In het Aalmoezeniersweeshuis kreeg hij de vondelingennaam Adam Voorn. Het jongetje kwam in huis bij een min en werd op zijn achtste jaar naar Veenhuizen gestuurd, naar de Kolonie van Weldadigheid. Adam is een voorvader van kinderboekenschrijfster Carry Slee.

Deze animatie is gemaakt voor de tentoonstelling 'Vondelingen', die van juni tot oktober 2020 te zien was in het Stadsarchief Amsterdam.

Open deze bron 🡢

Op dinsdag 6 februari 1827 wordt op de Nieuwe Herengracht een baby gevonden. Een nachtwaker brengt het kind naar het Aalmoezeniersweeshuis.

De portier van het weeshuis noteert op dit proces verbaal alle details, onder andere het geslacht, de geschatte leeftijd, de vindplaats, kleding en naam. Het document wordt ondertekend door de portier, de vinder en een regent.

Het kind wordt een maand oud geschat. Zijn kleding wordt genoteerd: een hemdje, drie borstrokjes, drie mutsjes, een witte luier, een rode lap, mofjes. Kijk maar eens of je deze informatie op de bron kunt vinden.

Er wordt geen briefje gevonden. De regent verzint daarom een nieuwe naam. Laatst kregen twee jongetjes de achternamen Snoek en Baars. Deze inschrijvingen vind je hier als tweede en derde afbeelding. Dit jongetje krijgt ook een vissennaam: Voorn.

Bekijk ook de animatie die gemaakt is over het leven van Adam Voorn.

Open deze bron 🡢

Vanaf de oprichting in 1666 tot 1824 bood het Aalmoezeniersweeshuis aan de Prinsengracht onderdak aan verlaten kinderen en vondelingen. In 1825 werden alle kinderen naar de koloniën in Veenhuizen gestuurd en stond het gebouw leeg. Het werd verbouwd tot Paleis voor Justitie.

Het Aalmoezeniersweeshuis was dus opgeheven, maar speciale zorg voor de opvang van vondelingen bleef wel nodig. In 1828 nam de Inrichting voor Stadsbestedelingen het werk van het Aalmoezeniersweeshuis over. Deze instelling was gevestigd in twee panden naast het voormalige weeshuis aan de Prinsengracht. Vanaf hun zesde levensjaar gingen de kinderen naar de koloniën in Veenhuizen. Dit duurde tot 1854. Vanaf dit jaar werden de kinderen uitbesteed bij familie of op locaties buiten Amsterdam, en ook opgevangen in de instelling zelf.

Hier zie je drie foto's gemaakt in het Stadsbestedelingenhuis tussen 1925 en 1940.

Open deze bron 🡢

Op 26 mei 1937 waren er Tweede Kamerverkiezingen in Nederland. De verkiezingen werden gewonnen door de Anti-Revolutionaire Partij (ARP). De Nationaalsocialistische Beweging (NSB) deed voor het eerst aan de verkiezingen mee en behaalde vier zetels. Dit lijkt een mooie binnenkomer, maar de NSB was ontevreden. Tijdens de Provinciale Statenverkiezingen in 1935 had de partij namelijk 7,94% van de stemmen gehaald, nu behaalde ze slechts 4,22%. Lijsttrekker Mussert was hier boos over en nam daarom ook geen plaats in de Tweede Kamer. De Tweede Kamerverkiezingen van 1937 waren de laatste van voor de oorlog, pas op 16 mei 1946 vonden er weer democratische verkiezingen plaats.

Geschiedenis van de NSB
De NSB (Nationaalsocialistische Beweging) werd in 1931 opgericht. In Nederland was er veel werkloosheid en armoede, net als in andere landen. De aanhangers van de NSB wilden een betere toekomst en hoopten dat te kunnen bereiken met één sterke partij en één sterke leider. Leider van de NSB was de ingenieur Anton Mussert.

Vlak na de oprichting was de NSB vrij gematigd. De partij was bijvoorbeeld niet uitgesproken antisemitisch, er waren zelfs joden lid van de partij. Naarmate Hitler in Duitsland populairder werd en zijn uitlatingen extremer werden, werd de NSB dit ook.  

Toen de oorlog begon had de NSB ongeveer 32.000 leden. Dit aantal groeide fors tijdens de oorlog. Op het hoogtepunt in september 1943 had de beweging 101.314 leden. Dit aantal daalde echter fors na september 1944, toen de bevrijding nabij leek. Uit opportunisme verlieten velen de partij, bang voor de gevolgen die het partijlidmaatschap in het bevrijde Nederland zou hebben.

NSB leider Anton Mussert werd op 7 mei 1945 gearresteerd. Exact een jaar later op 7 mei 1946 kreeg Mussert, na een uitgebreid proces, de doodstraf. In totaal werden 154 NSB'ers ter dood veroordeeld, maar in 110 gevallen werd de straf omgezet naar levenslang. 

Open deze bron 🡢

Vluchtelingen die naar Nederland kwamen kregen een zogenaamde vreemdelingenkaart, waarop hun gegevens werden vastgelegd. Op de kaart stond waar iemand vandaan kwam, wie zijn of haar ouders waren, of de persoon een visum kreeg en wat de verblijfplaatsen van de persoon waren.

Deze vreemdelingenkaart is van Helga Gronowski. Helga Gronowski kwam oorspronkelijk uit Duitsland. Toen de situatie daar voor joodse inwoners steeds slechter werd, is zij - zoals meer kinderen - door haar ouders naar Nederland gestuurd. Hier zou ze veiliger zijn. Helga kwam na verschillende omzwervingen terecht in het meisjesweeshuis in de Rapenburgerstraat. Het meisjesweeshuis waar Helga verbleef werd op 10 februari 1943 ontruimd. De meisjes en het personeel werden overgebracht naar Westerbork, vanwaar zij vervolgens in twee groepen naar Sobibor gedeporteerd werden. Op 5 maart 1943 werd Helga direct na aankomst in het kamp vermoord. De andere meisjes en personeelsleden wachtte hetzelfde lot.

Open deze bron 🡢

Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog had Amsterdam 800 594 inwoners. Met zekerheid 80 000 van deze inwoners waren joods, dat is ongeveer 1 op de 10 inwoners. De joodse gemeenschap was duidelijk aanwezig in het Amsterdamse straatbeeld. Met name in de Transvaalbuurt, de Rivierenbuurt en de Jodenbuurt (de buurt rondom het Waterlooplein) woonden veel joden. Amsterdam kende een actieve joodse gemeenschap. In totaal woonden er in Nederland circa 140 000 joden.

Al snel na de bezetting volgde de eerste anti-joodse maatregelen. De eerste maatregel ging op 1 juli 1940 van kracht: alle Nederlandse Joden moesten de luchtbeschermingsdienst verlaten. De luchtbeschermingsdienst was opgericht in 1939 en had tot doel de burgers te beschermen tegen eventuele luchtaanvallen. De dienst zorgde voor de bouw van schuilkelders in de steden en plaatste luchtdoelgeschut rondom te steden. Het personeel van de dienst bestond uit vrijwilligers, die tijdens de bezetting geholpen werden door ambtenaren.

Deze kaart van de Dienst Publieke Werken toont de verschillende posten van de Amsterdamse luchtbeschermingsdienst op 1 april 1940.

Nog veel anti-Joodse maatregelen zouden volgen.

Open deze bron 🡢

In de middag van 15 mei 1940 bezette het Duitse leger Amsterdam. Een onbekende amateurfilmer legde de eindeloze stoet voertuigen vast die via de Duivendrechtsebrug (aan de zuidzijde van de Watergraafsmeer) en de Berlagebrug de stad binnentrok.

Duitsgezinde Amsterdammers verwelkomden de bezetter daar met bloemen. De meeste militairen reden over de Haarlemmerweg door naar Haarlem en ook daarvan zijn filmbeelden.

Bijzonder zijn de opnamen van verbrande vliegtuigen, bij het viaduct van de A4 over de Schipholweg en een Nederlandse Fokker G-1, ook in de Haarlemmermeer.

Open deze bron 🡢

Ook tijdens de oorlog hield de Amsterdamse politie meldingsrapporten bij, waarin beschreven werd bij wat voor zaken de politie dagelijks betrokken was. In de rapporten werden aangiften van diefstal opgenomen, maar bijvoorbeeld ook misdrijven, arrestaties en ongevallen.

In dit rapport werd melding gemaakt van de zelfmoord van de familie Swaab, een joods gezin dat woonde in de Rapenburgerstraat. In mei 1940 pleegden meerdere mensen, zowel joden als niet-joden zelfmoord, uit angst voor de oorlog en de Duitse bezetting.

Open deze bron 🡢

In 1940 moesten Nederlandse ambtenaren een ‘ariërverklaring’ invullen, een formulier waarin gevraagd werd naar afstamming en eventuele joodse voorouders. Later werden alle joodse ambtenaren ontslagen. Deze ariërverklaring komt uit het archief van de firma Vettewinkel.

In de ochtend van 10 mei viel de Duitse Wehrmacht Nederland binnen. Na vijf dagen strijd capituleerde het Nederlandse leger. Een periode van bedrieglijke rust brak aan: het leven leek zijn normale dagelijkse loop te hernemen. In het najaar kwamen echter de eerste verordeningen, die bedoeld waren om joden stap voor stap van het maatschappelijke leven uit te sluiten. Eind september 1940 kondigde de Duitse bezetter aan dat het voortaan verboden was joden of zij die met joden gehuwd waren in overheidsdienst aan te stellen of te bevorderen.

In oktober 1940 werd de volgende stap gezet. Ambtenaren moesten in een formulier verklaren of de eigen ouders en grootouders en die van de echtgenoot ooit hebben behoord tot de joodse geloofsgemeenschap. Het formulier werd bekend onder de naam ‘ariërverklaring’. Alle ambtenaren, ook zij die in ambtelijke commissies, stichtingen of raden zitting hadden, moesten de verklaring invullen. Als lid van de Raad van Beroep moest ook D.H. Vettewinkel de verklaring tekenen.

Open deze bron 🡢